पर्यावरणपूरक मासेमारी कोंकण सिंधुदुर्ग

‘रापण’ हे कोकण किनारपट्टीवरील मच्छिमारीचे मुख्य साधन होते; रापण म्हणजे काय रे भाऊ?
सागराचे सान्निध्य अगदी राहत्या घराच्या शेजारीच लाभल्याने उकडा भात आणि माशाचे कालवण ही कोकणी माणसाची स्वर्गीय सुखाची थाळी. मग माशांचा प्रकार पापलेट, कर्ली, इसवण, सवंदाळे, सरंगा, बांगडा, तारली… काहीही असो, कोकणी माणूस प्रत्येकाच्या आगळ्यावेगळ्या चवीला मानाचा मुजरा करून यथेच्छ उदरभरण करीत असतो. अर्थात मासे उड्या मारत ताटात कधीच येत नसतात. ते पकडण्यासाठी येंडी, शेंडी, कांडाळी, तियाणी अनेक प्रकार आहेत. त्यात रापणीची मासेमारी म्हणजे एक संस्थानच! त्याचा रुबाब, त्याची अदब, सारेच आगळे आणि वेगळे! अलीकडे रापणीची ही संस्कृती कोकणच्या किनाऱ्यावरून अस्तंगत होत आहे. त्याची जागा गिलनेट मच्छिमारी, पर्ससीननेट मच्छिमारी आदींनी घेतली. त्यामुळे कोकण किनाऱ्यावर वारंवार मत्स्यदुष्काळ जाहीर करावा लागत आहे, अगदी दर वर्षी. म्हणूनच आपणास रापण संस्कृती समजून घेतली पाहिजे.
एक आगळी संस्कृती
‘रापण’ हा कोकण किनारपट्टीच्या सागरी संस्कृतीचा एक जिताजागता इतिहास. कोणत्याही समाजाला आपल्या प्रगतीची कारणे, अधोगतीची कारणे, आपली संस्कृती, आपला वारसा आपल्या परंपरा माहिती असणे आवश्यक असते. ह्या रापण संस्कृतीला कोकणच्या सामाजिक आणि सांस्कृतिक जडणघडणीत फार मोलाचे स्थान आहे. म्हणूनच ह्या रापण संस्कृतीच्या पाऊलखुणा प्रत्येक कोकणी माणसाने हृदयाच्या कप्प्यात अगदी ‘मत्स्यगंधा’प्रमाणे जपून ठेवाव्यात. कोकणात नारळी पौर्णिमेनंतर मासेमारीला शुभारंभ होतो; पण मासेमारीला खरा ऊत येतो (हा खास मालवणी वाक्प्रचार) तो दिवाळीच्या दिवसांच्या दरम्याने. आता रापणीच्या जागा लहान लहान पातींनी (छोटी जाळी) घेतल्या. आंब्याच्या होडीची जागा (ज्याला गाबीत लोक ‘पगार’ असे म्हणत) फायबर बोटींनी घेतली. अगदी त्याच वेळी रापण संस्कृती मावळण्याचे ढग कोकण किनारपट्टीवर जमू लागण्यास सुरुवात झाली. आम्ही लहानपणी पाहिलेल्या किनारपट्टीवरील मोठाल्या रापणी कधीच बंद झाल्या. आता काही भागात आहेत, त्या अगदी लहान लहान हातरापणी. त्यांना ती ‘रापण संस्कृती’ नाही.