Хунаштаар-оол Ооржак - Чоннуң хөөмейжизи

Кызыл-оол Серафима Хунаштаар-ооловна: Хунаштаар-оол Ооржак - чоннуң хөөмейжизи.
Бо ужуражылгага ачамның төөгүзүн чугаалап бээрин дилээн кижи мен, ынчангаш силерге ачамның дугайында бичии допчу намдардан чугаалап берейн. Мен болза Ооржак Хунаштаар-оол Сүрүң-ооловичиниң хеймер уруу болуп кээр кижи мен. Мени Серифима Хунаштаар-ооловна Кызыл-оол дээр. Ада-ием сес ажы-төлдүг чораан, дөрт оол, дөрт кыстыг. Муңгаш-Ак, Сүт-Хөл кожуун, Барыын-Хемчик, ынчаар чурттап чораан, малчыннап чораан улустар-дыр.
Ачамның төөгүзүн дыңнаарга бичиизинден тура хой кадарар, Муңгаш-Ак, Ак, Хемчик. Даады-ла хой кадаргаш ырлаар, сыгыртыыр. Ол ындыг салым-чаяны болза, хой кадарып хаяаларга чоруурга хат-салгынның болгаш куштуң эдери ол ындыг чүүлдерни аттыг сонуургаар, бойдустуң бо мындыг өскерлиишкиннерин сонуургап, сыгырып, ырлап мынчап чорааш-ла хөөмейлеп, сыгыртып, ынчаандыр, бо салым-чаяны-биле алдаржаан ындыг чораан кижи-дир ийин.
35 харлыында ат-алдарны алган кижи чорду. Ооң соонда, 1990 чылдарда ачам маңаа борта хоорайга уран-чүүл училищезинге башкылап турду, хөөйей, сыгыт талазы-биле аңаа өөредип турган, бичии уругларны. Училищеге кады ажылдап турган Татьяна Туматовна деп башкы бар. Бир хүн ачам бодунуң группазының өөредип турар өөредикчилеринге бир ансамбль ады тургузар деп сүмележип турган улус-тур. Бир хүн ажылдаар черинге келгештиң Татьяна Туматовнага: “Бо ажылдаар черимге кирип кээримге-ле бо-ла хамык тыва хөгжүм-инструментилеривистиң үннери шупту дагжаар, улустуң ырылары, сыгыт-хөөмейи шупту катай-катай дагжап кээр. Ынчаар дыңнап турарга эдер куйга дыка дөмей, куйга эткен даашка дыка дөмей, ынчангаштың бо ансамбльдың адын Эдер-Куй деп адап аалыңар” деп, ынчаандыр ол ансамбльдың ады үнген.
Кандыг алдарлыг аттарга чедип чораан дээр болза, ачам Москвага болган Улуг Октябрьның 50 чылы оюнга тураскааткан концертеринге аттыг киржип чораан кижи-дир, Азербайджанның Бакуга база чораан, 1980 чылда Москвага болган Олимпиядага барып, сыгыт-хөөмейин бараалгадып, мынчап чораан кижи-дир. Алдын медаль-даа алган деп дыңнаан мен. Мындыг кижи диин, малчын кижи болгаштың, бир-ле черге киришкештиң ол шаңналын орук ара, дуу ол Абакан Хакасияга база, “дуңмам кижи бар” деп-ле, өг-бүлезинге баргаш ол алдын медалын аңаа суктуртуп, оон бир кижиге баргаш бир шаңналын ында суктуртуп, ынчап-ла чораан кижи диин, ынчангаш ол хамык чүвелер шуут тарай берген.
ЮНЕСКО деп черге база чораан кижи-дир, Парижтиң, 1975 чылда. 1973 чылда Алма-Атага Алаш деп хөөмейге ырлап чоруур чараш ырызын аңаа кээп ырлаан турган кижи-дир. Москваның кончуг съездилер болуп турган черге лауреат ат база ап турган. 1977 чылда Сүт-Хөлдүң Алдан-Маадыр школазын база, ат-алдарлыг чурттап чораан хөөмейжизи боорга, ооң адын тураскаадып арттырган. “Тываның чээрби чүс чылдың кижилери” (Люди Тувы 20-го века) деп номга база бижиттирген кижи бо.
Ачамның хөөмейлеп ырлап чоруур чараш ырларын дыңнап чоруурга бодунуң-на малчыннап чурттап чораан черлерин шуптузун алгап йөрээп ырлаар. Ол кижиниң болза-даа хөй, аңгы хевирлирге ырлап чораан хөөмейи, хамык салым-чаяан ол кижиге канчаан ынчаан келген дээрге “бистер, тыва чон - көшкүн арат чон” деп аттыг чугаалап чорду. Көшкүн арат чон үезинде мал-маганның соондан кадарып, куштуң-даа болза, хат-салгынның-даа болза, чүнүң-даа даажын дыңнап, ол чүү-хөөлерниң даажынга өөренип, оон-на келгеш ол улустуң салым-чаяны ону өттүнүп ырлап, сыгырып чорааш-ла ынчаалдыр чаяттынар мындыг-ла кижи-дир ийин, бо мынчаар чаяттынган деп мен ынчаар бодаар-дыр мен.
Ачамның сыгыт-хөөмейде ырлаан ырыларын улустар дыңнааш ыглап-даа орар кижи бар. Ол канчап ындыг болурун кижи билбес. А мен бо мында хамнап ажылдай бергештиң алгыш деп чүвени кижи черле мынчаар олуруп алгаштың чогаадып бижип турбас. Дүңгүрнү тудуптар сен, карактарны шииптертер сен, төрээн чурттуң көстүп кээр, анаа-ла сөстер ал-бодуңга сеткил-сагыжындан дойлуп кээр. Ол сыгытчы, хөөмейжи чаянныг ыраажыларывыс ынчаан бодарап, ынчаандыр ат-алдарын чедип ап чоруур чүве-дир адырам деп чүвени кижи мынчаандыр боданыр-ла чүве-дир.
"Чоннуң төөгүзү". 1-ги чыыш. 2023.07.01. Кызыл хоорай, Адыг-Ээрен.