Srednjovekovno groblje u selu Ljuljac, zapadna Srbija

Staro groblje u selu Ljuljac, dvadesetak kilometara od Novog Pazara, na starom putu za Goliju, kada se prođe rodno selo Svetoga Save - Miščići. Samo groblje smešteno je usred neprokrčene šume, koja se nalazi, maltene, izolovana i ukotvljena između okolnih livada, tačno prekputa brda na kome je, po legendama, bio utvrđeni grad koji danas nazivaju Gradina. Na Gradina-brdu je, iz kojeg god ugla, sa livada prekoputa, vidljiv beli, veliki krst, položen vodoravno. Do ovog grobošumarka vode dva puta: jedan je obeležen novom, plavom tablom, koja usmerava putnika na prašnjav, šljunkovit, seoski put, kroz njive, kukuruzište i voćnjake i autom je vrlo nezgodno tuda proći, ukoliko vozilo nije terensko. Na odvajanje za drugi, asfaltirani (donekle) put, ukazuje bela table sa natpisom LJULJAC. Ukoliko putnik ne poznaje lokalitet grobošumarka, može se desiti da će, nakon smene asfaltiranog puta mekošljunčanim, dobrano promašiti lokaciju: jer, livade se nadovezuju jedna na drugu, i krave slobodno pasu po njima, i tako zagledan, čovek može da produži ka srcu sela, iako je grobošumarak tek nekih dvestotinak metara nakon stupanja na šljunčani put. Naravno, udaljen je od glavne staze. Ušuškan u uvali dvaju livada. Jedino obeležje jeste ovaj gorepomenuti vodoravni krst na Gradina-brdu prekoputa, koji se ne može prevideti. Kada se pregaze livade, dolazi se do šumarka-predvorja, koji je, zapravo, brdo - razraslo i obraslo šumom, na čijem se vrhu, odvojeno vresištem, rasuto, nalazi staro groblje. Nema utabanog puta kroz ovu predvorje-šumu, nego se valja provući kroz splet od trnja, isprepletene grabiće, hrastiće i bukvice, kada se, nakon tog kratkog i ne mnogo prijatnog uspona dolazi do vresišta, sa travom toliko visokom da meni maltene do ramena doseže. Kroz tu pustahiju se, konačno, stupa na parcelu grobošume. Uspinje li se dalje, između stabala bukvi i hrastova primećuju se monoliti koji gdegod štrče, obrasli mahovinom, a gdegod su u obliku pokapnica, položenih po zemlji, bez uzglavnih vertikalnih ploča i bez ikakvog urezanog natpisa. Potpuno slični spomenicima u selu Dići. To su najstariji grobovi, srednjovekovni. I oni su u linearnim nizovima, konsekutivno, raspoređeni oko hrasta-zapisa, ko zna kada posađenog i ko zna koliko starog koji je za ovo svetokamenje vekovečni čuvar. Atmosfera je svakolika, osim jezive - kako drugačije i može da se oseti čovek, koji usred jedva prohodne šume nabasa na kamene knjige koje poput prstiju vire iz zemlje, nakrivljene od tereta vekova i sleganja i uzdizanja zemljišta, obrasle zelenim pokrovom - nego da bude uzbuđen, što stoji tu, među nemim pastirima vekova, koji su ostavljeni kao svedočanstvo o prolaznosti, i čiji su potomci, verovatno, ispod nekog sličnog kamena negde pokopani. Nema na takvim mestima ni privida nekog straha - samo poštovanja, jer se, jednostavno, oseća energija tih davno pokopanih i zaboravljenih duša, koja je mirna i umirujuća, i čini se, nemim horom zahvalna onome ko je došao da vidi i opipa njihov kamen. Da oda počast precima koje nije ni poznavao i sa kojima nije u rodu. Osim pokapnica, ima na kosini brda i drugih tipova spomenika, koji su iz kasnijeg perioda - krstoobraznih i antropomorfnih. Na posletku, čitava ona zavrzlama oko dolaska potpuno ostaje u drugom planu, kada se stupi na prostor grobošume. Jer, šuma-predvorje je, čini se, tu da odvrati sve one kolebljive i sakrije spomenike od ljubopitljivaca koji bi iz nečistih namera došli tamo, jer ono trnje na ulazu nije nimalo naivno.
Video o groblju u Dićima • Srednjovekovna nekropo...
Video o groblju u Rajačkim pimnicama • Staro rajačko groblje ...