سنگ نبشتهء تاریخی بدخشان

مکمل مقاله زیر را در رخ نامه (فیسبوک) خانه فرهنگ با عنوان سنگ نبشتهء خمچان از "دکترصاحب نظر مرادی" بخوانید.
پیدایش کتیبه خمچان مرکز قدیمی بدخشان که بر اثر ایلغار چنگیز سوختانده وتخریب گردید، در حوالی دشت قروغ ومیدان هوایی کنونی فیض اباد، مربوط به دهه های نیمه اول سده چهاردهم هجری می باشد. این کتیبه که به زبان عربی وبا خط زیبای شکسته شبیه به خط کوفی در یک سنگ بزرگ نامنظم بروی صفحه مسطح شده نقر شده است، که بر اثر گذشت زمان خطوط ان قسما سایبده شده وخوانش انرا برای با سوادان غیر حرفوی دشوار نموده است.
ازین رو بزرگانی که پیش ازین کتیبه مذکور را خوانده اند، بر اثر مرکب بودن وتداخل حروف در یک دیگر ویا خراشیدگی های بعضی از حروف موفق به خوانش یکدست ودریافت دقیق محتوای تاریخی ان نشده اند، که تفاوتی در خوانش های ان دیده می شود. بنابران سنگ نبشته خمچان بر طبق اصل های کتیبه خوانی به خوانش علمی نیاز مبرم دارد.
روانشاد شاهمراد خان شاهی یکی از خبره گان بدخشان، که یادداشت های ایشان را از پسرشان استاد شاه احمد فواد مرادیان دریافت نمودم، خوانش کتیبه خمچان را توسط داملا محمد عثمان(پدر حاجی شمس الدین وجد استاد مجیدالدین خان) چنین ارایه نموده است:«قد بنی هذا الجسر الممدود والسد السدود فی ایام سلطنه السلطان النویی من الله الصمد سلطان شاه محمد خلدالله ملکه فی شهور سته وستین وثمان مایه فی اربعین یوما» یعنی( این پل ممتد وسد شده( دیوار شده) در ایام سلطنت سلطان من الله الصمد شاه محمد که خداوند سلطنت وملک اورا پایدار ونکو نگهدارد، در ماه های(۸۶۶) در چهل روز ساخته شد.)از کاربرد«السد المسدود» چنین بر می اید که بایست درین محل بند ابیاری هم وجود داشته است.
اما در خوانش روانشاد شاه عبدالله خان یمگی بدخشی ضمن تشریح اوصاف وکارکرد های میر سلطان شاه بدون اینکه ذکری از نامش نماید، یاد اوری نموده ودر کتاب « ارمغان بدخشان» می نویسد :« مطالعه اوراق تاریخ سوانح این شخص را خیلی درخشان نشان میدهد. شخص بسیار عالم، ترقیخواه وعادل. مردی بوده که در دوران حکومتش بسیار کارهای نافعی در بدخشان اجرا نموده ویادگارهای بزرگی از او باقی مانده است. از ان جمله نقشه ای برای ابادی خمچان ترتیب وبه واسطه عملی ساختن ان از( دریای اسپنگ اب) با صرف زحمات زیاد به مسافه هشت کروه راه ذریعه یک نهر بزرگ که از بین دره ها وبغل کوه ها وسنگ ها عبور می کند، اب را به دشت خمچان جریان داده۰۰۰ دیگر از یادگار های ابادی عصر او، احداث یک جسری (پل)است که در مقابل دشت قرق فیض اباد بر روی دریای کوکچه بنا شدوبه مرور ایام خراب گردید.اما علایم ابادی جسر تا هنوز با موجودیت تعدادی از خشت های پخته مربع شکل موجود، ومخصوصا کتیبه که در روی یک سنگ متعلق به جسر مذکور محکوک شده، خدمات تاریخی شاه موصوف را به این زبان شهادت میدهد:«قد بنی هدا الجسر الممدود وسد المسدود فی السلطنه السلطان المویید من الله الصمد، سلطان شاه محمد ، خلدالله مملکته، فی سته وستین وثمان مایه فی اربعین یوما».درین دو خوانش اگر دقت شود در خوانش داملا عثمان تفاوت های در(دو السطان، ممکته وملکه، فی شهور و فی ایام سلطنته) وغیره دیده می شود که دقت خوانش ها را کم اعتبار می سازد. چون در هیچ خوانش تاریخی، احیای اثار باستانی افزودن وکم کردن کلمات وشکل وشمایل اثار مجاز دانسته نمی شود. کما اینکه شاه عبدالله خان بدخشی صرف نظر از سال های نگارش کتیبه وسال زمداری میر سلطان شاه بر بدخشان ساختمان این پل را به دوره حکومت میر سلطان شاه نسبت داده اند.
درین جا از مبتکر این کتیبه بین دو پادشاه( میر سلطان شاه
وسلطان شاه محمد)که هردو در دو زمان متفاوت پادشاه بدخشان بوده اند، مغالطه ای وجود دارد. این کتیبه نشان میدهد که در سال( سته وستین وثمان مایه) یعنی(۸۶۶) هجری قمری پلی بین دو ساحل دریای کوکچه در خمچان توسط شاه بدخشان بنام سلطان شاه محمد ساخته شده واین کتیبه به مناسبت احداث این پل در کنارش نصب گردیده است. اگر ما رقم سال(۸۶۶) هجری مهتابی را از سال موجود هجری مهتابی(۱۴۴۲) طرح نماییم، عمر این کتیبه به(۵۷۶) سال میرسد، که این زمان مصادف است با دوره حکومت تیموریان هرات که سلطان ابو سعید کورگان در سال های (۱۴۴۶م۰/حدود۸۴۵) هجری مهتابی بدخشان را به تصرف خود در اورد که درین سالها میرزا بدیع الزمان فرزند سلطان حسین بایقرا بر بلخ وتخارستان حکومت می کرد.
درین حال حکومت میر سلطان شاه کبیر از خانواده میر یاربیک مربوط به نیمه اول سده دوازدهم(حدود۱۱۷۰)هجری قمری با تفاوت حدود(۳۹۰) سال منتهی می شود که از دید تاریخی حدود بیشتر از سه قرن تفاوت زمانی دارند.
خواننده گان عزیز میدانند که برشمردن وبرگردانیدن سال های میلادی، هجری مهتابی وهجری خورشیدی با کم بودن هر سال قمری به شمار ده روز در تشخیص دقیق سال ها تفاوتی را بوجود می اورند که ازین لحاظ اگر تفاوت اندکی درین شمارش ها وجود داشته باشند امیدبرمن خرده نگیرند.
منابع تاریخی میر سلطان شاه را شخص فعال ودوره زمام داری اورا یکی از درخشان ترین ادوار تاریخ بدخشان می دانند، ازین رو به او لقب میر سلطان شاه کبیر یا شاه اژدها را داده اند۰
به باور منابع نامبرده ساختمان پل خشتی در همین دوره ساخته شده است. اما منابع دیگری می نویسند که سلطان محمد لعلی یکی دیگر از پادشاهان بدخشان در سال(۸۸۴)هجری پلی بالای دریای کوکچه در جوزگون اعمار نموده است. ممکن است این پل تا عصر سلطان شاه تخریب گردیده وتوسط سلطان شاه احیا شده باشد. اما زعامت ابن لعلی با دوره زعامت سلطان شاه محمد از لحاظ زمانی(۱۸)سال تفاوت دارد که می تواند تداوم برنامه عمرانی یک پادشاه را توسط پادشاه بعدی نشان دهد.
از خوانش ها و مقایسه زمانی دریافتیم که اعمار کننده پل وسنته خمچان سلطان شاه محمد از امرای مستقل بدخشان مقارن با تشکیل سلطنت تیموریان هرات می باشد،که به گفته غبار(ص۰۲۷۱)در سال(۱۴۶۶/۸۴۵ش) ابوسعید ولایت بدخشان را با کشتن شاه محلی انجا( سلطان محمود) واولادش بگرفت.
دکتر مرادی