*𝗦𝗵𝗮𝘆𝘅 𝗔𝗯𝗱𝘂𝗹𝗹𝗼𝗵 𝗭𝘂𝗳𝗮𝗿 Hafizahulloh𝗻𝗶𝗻𝗴 𝗯𝗮𝗿𝗰𝗵𝗮 𝘀𝗮𝘃𝗼𝗹 𝗷𝗮𝘃𝗼𝗯𝗹𝗮𝗿 𝗯𝗼'𝗹𝗶𝗺lari.* 001-100 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PL0Bfr0n96veRMfpY6aU5HmEyS7OW3WfAL.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 101-200 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PL0Bfr0n96veTnSYmRC5XTQE4SYT5a1ccG.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 201-300 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PL0Bfr0n96veQIM-5GZlAnPEZxaCQUzl8u.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 301-400 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PLffbT3xQTmDf1MbH2VjLnRVl9ttvoDNrr.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 401-500 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PLffbT3xQTmDfZKXKlBvqiAfMobf3Jg5JQ.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 501-600 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PLffbT3xQTmDfpCQIKg3U1FmrIz7t0q5HS.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 601-700 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PLffbT3xQTmDfIUOdDzhpMqeToF4mkf5sq.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 701-800 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PLffbT3xQTmDc23wIzvjkqhfuWt1T_b2uM.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 801-900 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PLffbT3xQTmDdP6-40RCHu7qphF_TFpeMo.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 901-1000 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PLffbT3xQTmDcQvoWL-UgFygWj2VjopEHy.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 1001-1100 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PLffbT3xQTmDf7aMSDvdGP6y2UjdOSrQZp.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 1101- 1200 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PLffbT3xQTmDcg7IsPPrzY5Q3UxrNXyxK4.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 1201-1300 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PLffbT3xQTmDfedNFXw3aE4ls2V4dlRD2b.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 1301-1400 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PLffbT3xQTmDcDqwZtlcBSEQ7WZcLtxoXJ.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 1401-1500 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PLffbT3xQTmDezPMyPeYER5V-SrMtK491g.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 1501-1600 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PLffbT3xQTmDehbJyrPdy2Au0vvBC3-OVi.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 1601-1700 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PLbDJ26xWKSuO-NiicTirnl_EyMMUC8Phx.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 1701-1800 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PLbDJ26xWKSuMFUX8k5nEAVQ8yE9sULloH.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 1801-1900 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PLfGYZfcrXLe7Z1LiP0cpsJPrSoXJBM7VQ.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 1901-2000 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PLZqPK-c1r9pUEPGrnS41u3xlNgGN9KkFD.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 2101-2200 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PL_4I19XPcs1IwWqyc90ejrHEPct_W0enH.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 2200-2300 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PLbDJ26xWKSuObwAPemuXNTutbYx9V-CEn.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 2301-2400 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PL0Bfr0n96veQimTEE2vRH1get29NXmU8E.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 2600-2700 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PL8e-pUHBIfhlyJXHIagIhrAKX4xIMFiwZ.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 2701-2800 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PL8e-pUHBIfhkwVci3OBE073ICXxRBLVMi.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 2801-2900 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PLmMdV--SK_mq-lbqXT1vPAHnBibXhkLGJ.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 2900-3000 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PLbDJ26xWKSuMb1KZD7ox8MyIbjCis2AP8.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 3001-3100 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi ua-cam.com/play/PL_4I19XPcs1LW5SZE-1_3IcCcrr59z_I2.html ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
وَالْكُتُبِ الْمُنَـزَّلَةِ عَلَى الْمُرْسَلِينَ وَنَشْهَدُ أَنَّهُمْ كانُوا عَلَى الْحَقِّ الْمُبِين. 116. Пайғамбарларга нозил қилинган китобларга иймон келтирамиз ва уларнинг ҳаммалари очиқ-ойдин ҳақиқат устида бўлганлар деб гувоҳлик берамиз. Аллоҳ таоло пайғамбарларига бандаларнинг ҳидояти учун туширган китобларга иймон келтириш ҳам иймонинг асос ва рукнларидан саналади. Аллоҳ таоло ушбу китобларни Ўзининг каломи, ваҳйи ва қонун-қоидалари қилиб туширган, уларни умматларга етказишни пайғамбарларига буюрган. Улар ичида Унинг буйруқ ва қайтариқлари ҳамда шариати мужассамдир. Аллоҳ таоло Ўзининг китобларидан баъзиларининг номини Қуръонда зикр қилган, баъзиларини зикр қилмаган. Биз номи зикр қилинганларига ҳам, зикр қилинмаганларига ҳам бирдек иймон келтирамиз. Улар ичида машҳурлари Мусо алайҳис-саломга нозил қилинган Таврот, Исо алайҳис-саломга нозил қилинган Инжил, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламга нозил қилинган Қуръон, Довуд алайҳис-саломга нозил қилинган Забур, Иброҳим алайҳис-саломга нозил қилинган саҳифалардир. Биз Аллоҳ таолонинг барча китобларига иймон келтирамиз, улар бандаларнинг манфаатлари учун, ҳидоятга йўлланишлари учун ва улар устида ҳужжат барпо бўлиши учун туширилган эканига ишонамиз. Ким улардан баъзиларини тасдиқлаб, баъзиларини инкор қилса, ҳаммасини инкор қилган бўлади. Чунки, ҳаммаси ҳам Аллоҳнинг Каломи, бирига иймон келтириб бирини инкор қилиш дуруст эмас. Аллоҳ таоло айтади: «Ё китобнинг бир қисмига ишониб, бир қисмини инкор қиласизми? Ораларингдан ким бу ишни қилса, унинг жазоси бу дунёда расво бўлиш, Қиёмат Кунида эса қаттиқ азобга дучор қилинадилар» (Бақара: 85). Шунингдек Қуръоннинг ҳам ҳаммасига иймон келтиришимиз, ҳаммасига амал қилишмиз фарз. Унинг кўнглимизга ёққанига амал қилиб ёқмаганини ташламаймиз. Кимда-ким Аллоҳнинг китобларидан бирон китобни инкор қилса, ёки Қуръоннинг бир қисмини ё биронта калимаси ё ҳарфини инкор қилса, у одам Аллоҳ азза ва жаллага кофир бўлган бўлади. وَنُسَمِّي أَهْلَ قِبْلَتِنَا مُسْلِمِينَ مُؤْمِنِينَ 117. Қибладошларимизни мўминлар, мусулмонлар, деб айтамиз. Кимда-ким икки шаҳодат калимасини айтган бўлса ва шунда барқарор бўлса, уни мусулмон деб айтамиз. Гарчи ундан баъзи маъсиятлар ва ҳатто гуноҳи кабиралар содир бўлса, лекин гуноҳи ширкка етмаган бўлса, уни исломи ва иймони ноқис ва фосиқ мусулмон деймиз. Гуноҳлари ширк даражасига бормаган бўлса, уни кофирликка ҳукм қилмаймиз. Бу аҳли сунна вал-жамоатнинг эътиқодидир. Улар ширкдан паст гуноҳлар сабабли кишини кофирликка ҳукм қилмайдилар, балки бу билан иймони ноқис бўлади, гуноҳ соҳиби диндан чиқариб юбормайдиган фисқ билан фосиқ бўлди, дейдилар. Хаворижлар эса кишини гуноҳи кабира сабабли бутунлай кофир санаб, диндан чиқариб юборишади ва дўзахда абадий қолади, дейишади. Муътазилалар эса гуноҳи кабира соҳибини Исломдан чиқариб юборишади, бироқ куфрга ҳам киритишмайди, уни икки мавқе (Ислом ва куфр) ўртасидаги бир мавқеда, дейишади. Бироқ гуноҳи кабира устида ўлиб кетган кишини худди хаворижлар каби улар ҳам абадий дўзахга ҳукм қилишади. Муржиалар эса бунинг бутунлай аксича, маъсият иймонга зарар етказмайди, ким Аллоҳ азза ва жаллани тасдиқ ва эътироф қилса, у одам нима ишлар қилишидан қатъий назар мўмин бўлади, дейишади. Исломнинг ҳамма рукнларини тарк қилган киши ҳам улар наздида кофир бўлмайди. Муҳими тасдиқ ва эътиқод бўлса бас, амаллар иймондан эмас, улар иймонни зиёда ҳам қилмайди, камайтирмайди ҳам, иймон келтирган ва тасдиқлаган одам комил иймонли мўмин бўлаверади, дейишади. Бу уч мазҳабнинг ҳаммаси адашган фирқалар жумласидан. Бир қавм - яъни хаворижлар - ўта қаттиқ йўлни тутдилар, иккинчи бир қавм - муржиалар - эса ўта юмшоқ ва юзаки йўлни ушлаб, гуноҳларнинг ҳеч қандай зарари йўқлигини даъво қилдилар. Аҳли сунна вал-жамоа эса ўрта йўлни ушлаган, уларнинг мазҳаблари Китобу Суннатдан олинган адолатли йўл бўлиб, унда далиллар ўртасини жамланган. Хавориж ва муътазилалар фақат ваид (огоҳлантирув ва қўрқитув)га оид нас (қатъий далил)ларни олиб, ваъда (афву марҳамат)га оид далилларни тарк қилишди. Муржиалар эса ваъдага оид далилларни олиб, ваъидга оидларини тарк қилишди. Аҳли сунна вал-жамоа ваъдага оид ҳужжатларни ҳам, ваъидга оид ҳужжатларни ҳам олганлар ва улар ўртасини жамлаганлар. Энг тўғри йўл шудир. «Илмда собитқадам бўлган кишилар эса: «У Китобга иймон келтирганмиз. Ҳамма оятлари Парвардигоримиз ҳузуридандир»,- дейдилар» (Оли Имрон: 7), залолат аҳлига ўхшаб бир томонни олиб, бошқа томонни тарк қилмайдилар, «Энди дилларида ҳақ йўлдан оғиш бўлган кимсалар одамларни алдаб фитнага солиш ва ўз ҳавойи нафсларига мувофиқ таъвил-тафсир қилиш учун Унинг муташобиҳ оятларига эргашадилар» (Оли Имрон: 7), муташобиҳ оятларни олишади, бироқ ўша оятларни изоҳлаб берувчи муҳкам оятларни тарк қилишади. Мусаннифнинг: «мўминлар, мусулмонлар, деб айтамиз» деган сўзлари комили мутлақ маъносида эмас, чунки улар баъзан ислому иймонда ноқис ҳам бўлиб қоладилар, Аллоҳ таоло томонидан ваидга сазовор ҳам бўладилар.
آمـَنـَّا بـِذلك كُلـِّهِ، و أيقـَنـَّا أنَّ كُلاً مِنْ عِنْدِه 39. Yuqoridagilarning barchasiga iymon keltirdik va barchasi Uning huzuridan ekanligiga aniq ishondik. Yuqorida zikr qilingan aqidaning avvalidan to oxirigacha e'tiqod qilamiz va Alloh taologa shu e'tiqod bilan sigʻinamiz. Ular faqat tilimizdagi gaplar emas, balki bularga dilimizdan ishonamiz. و إنَّ مُحمَّدًا عَبْدُه المُصْطَفَى، ونـَبِيـُّهُ الْمُجْـتَـَبى، ورَسُولُهُ الْمُْرتَـَضى 40. (Yana shuni aytamizki,) Muhammad sollallohu alayhi va sallam Uning tanlangan bandasi, saralangan paygʻambari hamda (Parvardigori undan) rozi boʻlgan rasulidirlar. Muallif rahimahulloh soʻzlarining avvalida Alloh subhanahu va taoloni tanish, Uning yolgʻiz Oʻzi ibodatga sazovor ma'bud va tarbiyatkunanda ekaniga, Uning kamolot sifatlari va jalolat vasflari bilan azaliy va abadiy sifatlangan ekaniga e'tiqod qilish kabi U zot haqqida vojib boʻlgan narsalarni bayon qilgach, endi paygʻambarimiz sollallohu alayhi va sallam haqlarida e'tiqod qilish lozim boʻlgan narsalarga oʻtdilar. «Allohning tavhidi xususida Alloh tavfiqi ila e'tiqod qilib aytamizki: Alloh yakkadir, Uning sherigi yoʻqdir...» degan soʻzlarining davomi sifatida «Yana shuni aytamizki, Muhammad sollallohu alayhi va sallam Uning tanlangan bandasi...» deydilar. Shunday e'tiqod qilish vojib, Alloh subhanahu va taoloning uluhiyatiga qanday guvohlik bersak, Muhammad sollallohu alayhi va sallamning paygʻambarliklariga ham xuddi shunday guvohlik berishimiz lozim. Shuning uchun ham bu ikki shahodat kalimalari doimo chambarchas va har doim yonma-yon zikr qilinadi. «Muhammad» paygʻambarimiz sollallohu alayhi va sallamning mashhur ismlaridir. Bu haqda Qur'oni karimda kelgan: «Muhammad sizlardan biron kishining otasi emasdir, balki u Allohning paygʻambari va paygʻambarlarning soʻnggisidir» (Ahzob: 40). «Iymon keltirgan va yaxshi amallar qilgan hamda Muhammad (sollallohu alayhi va sallam)ga nozil qilingan narsaga (Qur'onga) - holbuki u Parvardigorlari tomonidan kelgan haqiqatdir - iymon keltirgan zotlarning esa yomonlik-gunohlarini oʻchirur va ishlarini oʻnglar» (Muhammad: 2). «Muhammad Allohning paygʻambaridir» (Fath: 29). Qur'onda Alloh taoloning Iyso alayhis-salom tilidan keltirgan soʻzlari orasida paygʻambarimiz sollallohu alayhi va sallamning Ahmad degan ismlari ham zikr qilingan: «Ey Bani Isroil, albatta men Allohning sizlarga (yuborgan) paygʻambaridirman. (Men) oʻzimdan oldingi Tavrotni tasdiqlovchi va oʻzimdan keyin keladigan Ahmad ismli bir paygʻambar haqida xushxabar beruvchi boʻlgan holda (yuborildim)» (Saf: 6). Hadislarda U zotning boshqa ismlari ham kelgan, Ibnul Qayyim «Jaloul-afhom» kitoblarida ularni zikr qilgan. Rasululloh sollallohu alayhi va sallamni bilish din vojibotlari va Islom asoslaridan. Shayx Muhammad ibn Sulaymon «Uch asos» kitobida aytadi: «Birinchi asos: Allohni tanish, ikkinchi asos: Uning paygʻambari sollallohu alayhi va sallamni tanish, uchinchi asos: Islom dinini dalillar bilan bilish». Demak, sizga Allohni tanish qanchalik vojib boʻlsa, Uning paygʻambari sollallohu alayhi va sallamni va u zot olib kelgan Islom dinini dalillar bilan bilish shunchalik vojib boʻladi. Mayyit qabriga qoʻyilgach soʻraladigan asosiy narsalar ham shulardir. Muhammad sollallohu alayhi va sallam Alloh azza va jallaning bandasidirlar, u kishiga na uluhiyatdan, na rububiyatdan biron nasiba-ulush berilmagan. U zot Allohning bandasi va elchisi, Uning buyruqlariga boʻysunuvchi, qaytariqlaridan tiyiluvchi va Alloh azza va jalladan yetkazuvchidirlar. Bunda Rasululloh sollallohu alayhi va sallam xususlarida gʻuluv ketuvchilarga raddiya borki, ba'zilar u zotni uluhiyat yoki rurubiyatdan nasibador qilishadi va Alloh bilan birgalikda u kishiga ham duo-iltijo qilishadi. Bu esa goʻyo masihiylar Iyso ibn Maryam haqlarida gʻuluv ketib, uni Allohning oʻgʻli yoki xudo deb yoki uchta ilohning biri deb da'vo qilishlariga oʻxshab ketadi. «Tanlangan bandasi» degan soʻzda gʻuluv ketishdan qaytarish bor. U kishi banda, samovotu yerdagi barcha mavjudot Alloh azza va jallaning bandalaridir. Alloh subhanahu va taolo aytadi: «Osmonlar va yerdagi bor jonzot (qiyomat kunida) Rahmon (huzuriga) banda-qul holida kelur» (Maryam: 93). Maloikalar Allohning bandalaridir: «Yoʻq, (farishtalar aslo Allohning bolalari emas, balki) ulugʻ bandalardir. (Farishtalar) U zotdan ilgari biron soʻz aytmaydilar (ya'ni Alloh buyurmagan biron ishni qilmaydilar), Ular (Allohning) amri farmoni bilangina amal qilurlar» (Anbiyo: 26, 27). Rasullar va nabiylar Allohning bandalaridir. Alloh subhanahu va taolo Nuh alayhis-salom haqida: «Zero, u doimo shukr qiluvchi banda edi» (Isro: 3), «Ular Bizning bandamiz (Nuh)ni yolgʻonchi qilishdi» (Qamar: 9), deydi. Dovud «Bizning bandamiz (toat-ibodatda) quvvat sohibi boʻlgan Dovudni eslang! Darhaqiqat u (Alloh rozi boʻladigan yoʻlga) butunlay qaytuvchidir» (Sod: 17), deydi. Sulaymon alayhis-salom haqida: «(Sulaymon) naqadar yaxshi bandadir. Darhaqiqat u (Alloh rozi boʻladigan yoʻlga) butunlay qaytuvchidir» (Sod: 30), deydi. Ayyub alayhis-salom haqida: «(Ey Muhammad sollallohu alayhi va sallam), bandamiz Ayyubning Parvardigoriga nido qilib «Darhaqiqat meni shayton balo va azob bilan ushladi», degan paytini eslang!» (Sod: 41), deydi. Iyso alayhis-salom haqida: «U faqatgina Biz (paygʻambarlik) in'om etgan bir bandadir» (Zuxruf: 59), deydi. Agar maxluqotlarning eng ulugʻi boʻlgan nabiylar, rasullar, maloikalar Allohning bandalari boʻlar ekan, endi ulardan quyiroqda turuvchi aziz-avliyolar-u solih kishilar albatta banda ekanliklari aniqdir. Paygʻambarlarning eng afzali va soʻnggisi boʻlmish Muhammad sollallohu alayhi va sallamni Alloh taolo quyidagi oyatlarda banda deb atadi: «Agar biz bandamizga tushirgan narsadan (Qur'ondan) shak-shubhada boʻlsangiz...» (Baqara: 23). «Barcha olamlarni (oxirat azobidan) qoʻrqituvchi boʻlsin deb Oʻz bandasi (Muhammad sollallohu alayhi va sallam)ga Furqon - Qur'on nozil qilgan zot - Alloh barakotli - Buyukdir» (Furqon: 1). «(Alloh) bir kecha, Oʻz bandasi (Muhammad sollallohu alayhi va sallam)ni - unga oyat-moʻ'jizalarimizdan koʻrsatish uchun (Makkadagi) Masjid-al-haromdan (Quddusdagi) Biz atrofini barakotli qilib qoʻygan Masjid-al-Aqsoga sayr qildirgan (barcha aybu nuqsondan) pok Zotdir» (Isro: 1). Bandalik maqomi eng oliy maqomlardan boʻlib, Alloh azza va jallaga banda boʻlishdan yuksak sharaf yoʻq. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam aytganlar: «Meni nasorolar Iyso ibn Maryamni maqtab koʻklarga koʻtarganidek koʻkka koʻtarib maqtamanglar. Men oddiy bir bandaman. Allohning bandasi va rasuli, denglar»11. Muhammad sollallohu alayhi va sallam Mustafo - tanlangan va saralab olingandirlar. Ya'ni, Alloh subhanahu va taolo u zotni qavmlari orasidan Oʻz risolatiga tanlab olgan. Alloh Oʻzining risolatini qaerga qoʻyishni yaxshi biladi, unga sazovorligini va ushbu vazifani ado eta olishini bilgan kishisinigina unga ixtiyor qiladi. Chunki, bu juda ogʻir va ulkan vazifa boʻlib, Alloh taolo unga noloyiq odamni hargiz tanlamaydi: «Alloh paygʻambarlik vazifasini qaerga qoʻyishni yaxshiroq biluvchidir» (An'om: 124). (Saralangan deb tarjima qilganimiz) Mujtabo ham mustafo ma'nosidadir. Nabiy - Alloh taolo tomonidan shariat tushirilgan va lekin uni tabligʻ qilishga-yetkazishga buyurilmagan kishidir, rasul esa Alloh taolo tomonidan shariat tushirilgan va uni tabligʻ qilishga amr qilingan kishidir. Tabligʻ qilishga buyurilish - odamlarni unga tortish va u sababli jang qilishga buyurilish ma'nosidadir. Undan tashqari, nabiyga ham vahiy keladi, u ham Alloh azza va jallaga da'vat qiladi. Lekin u oʻzidan avvalgi paygʻambarga ergashgan va uning yoʻlida yurgan, alohida xos shariat olib kelmagan boʻladi. Bani Isroil paygʻambarlari shu qabildan boʻlib, ular Muso alayhis-salomga nozil qilingan Tavrotga da'vat qilib kelardilar.
فـَلـَوْ اجْتـَمَعَ الْخَلْقُ كُلُّهُمْ عَلى شَيءٍ كَتَبَهُ اللهُ تعالى فيه أنَّهُ كَائِنٌ، لِيَجْعَلوهُ غـَيْر كائِن - لم يَقـْدِرُوا عَليهِ. ولو اجْتـَمَعُوا كُلـّهُمْ على شَيْءٍ لـَمْ يَـكْتبْهُ اللهُ تعالى فِيه، لِيَجْعَلـُوهُ كَائِناً لـَمْ يَقدِرُوا عَليْهِ. 100. Аллоҳ Таоло Лавҳда "бўлади", деб ёзиб қўйган нарсани бўлдирмаслик учун барча махлуқотлар жамлансалар ҳам, қўлларидан ҳеч нарса келмайди. Аллоҳ Таоло Лавҳга ёзмаган нарсани бўлдириш учун барча халойиқ жамланса ҳам, ҳеч нарсага эришолмайди. Аллоҳ таоло Лавҳул маҳфузга ёзиб қўйган битикни ўзгартиришга ҳеч ким қодир эмас. Аллоҳ таоло ёзиб қўйган нарсани ўзгартириш учун барча халойиқлар йиғилсалар ҳам, бунга қодир бўлмайдилар. Агар Аллоҳ таоло лавҳга ёзмаган нарсани бўлдириш учун барча халойиқлар йиғилсалар ҳам, бунга қодир бўлмайдилар. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинган ҳадисда келганидек: «Билгинки, барча махлуқотлар сенга бир фойда бермоқ ниятида жамланса ҳам, фақат Аллоҳ таоло сенга ёзиб қўйган фойданигина бера олади. Агар улар сенга бир зарар бермоқ қасдида тўплансалар ҳам, фақат Аллоҳ сенга ёзиб қўйган зарарнигина бера олишади. (Тақдир) қаламлари кўтарилди, (тақдир битилган) саҳифалар қуриди».30 Демак, Аллоҳ азза ва жалла лавҳул маҳфузга битиб қўйган нарсани ўзгартириш ҳам, алмаштириш ҳам имконсиз иш. 1 Жарир ибн Абдуллоҳ ал-Бажалий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Биз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳузурларида эдик, тўлин ойга қараб туриб дедилар: “Яқинда сизлар Роббингизни худди шу ойни кўриб турганингиздек кўрасиз. У зотни кўришда талашиб-тортишмайсиз...” (Имом Бухорий (554) ва Имом Муслим (633) ривоятлари. 2 Имом Муслим (181) ва имом Термизий (2557) ривоятлари. 3 Имом Бухорий (554, 806, 7434) ва Имом Муслим (182) «Бир-бирингизга зарар бермаган ҳолда» ибораси билан ривоятлари. 4 Абу Мусо Ашъарий розияллоҳу анҳудан: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: «Икки жаннат кумушдан, ундаги идишлар ва бошқа нарсалар ҳам кумушдандир. Икки жаннат тиллодан, ундаги идишлар ва бошқа нарсалар ҳам тиллодандир. Қавм (бандалар) билан уларнинг Роббиларига қарашлари орасида «Адн» жаннатида Унинг Юзидаги улуғлик ридоси қолади холос» (Бухорий (4878, 4880) ва Муслим (180) ривоятлари). 5 Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Аллоҳга энг ёқимсиз одам жанжалкаш, хусуматгўй кимсадир» (Бухорий (2457) ва Муслим (2668) ривоятлари. 6 Субкий, «Табақот уш-Шофеъия» (8/96). 7 Исро ва меърож ҳақидаги ҳадисни Бухорий (3207, 7517) ва Муслим (162) келтирганлар. 8 Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Ҳовузимнинг катталиги Айла билан Яманнинг Санъоси ўртасичадир. Кўзаларининг сони осмон юлдузларичадир» (Бухорий (6580) ва Муслим (2303) ривоятлари). 9 Абдуллоҳ ибн Амр розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Ҳовузим (катталиги) бир ойлик йўл, суви сутдан оқ, ҳиди мушкдан хушбўй, кўзалари осмон юлдузларича, ундан бир бор ичган киши асло ташна бўлмайди» (Бухорий (6579) ва Муслим (2292) ривоятлари.)
مَا كَذبَ الفؤَادُ مَا رَأَى، فـَصلّى الله عليه و سلم فِي الآخِرَةِ و الأُوْلـَى 76. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг қалблари қўзлари кўрган нарсани инкор қилмади. У зотга дунёю охиратда Аллоҳнинг салавотлари бўлсин. Номлари зикр қилинганда салавоту салом айтишимиз у зотнинг бизнинг устимиздаги ҳақларидан: «Албатта Аллоҳ ҳам, Унинг фаришталари ҳам пайғамбарга дуою салавот айтурлар. Эй мўминлар, сизлар ҳам у зотга саловот ва саломлар айтинглар!» (Аҳзоб: 56). Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам тонг отганидан сўнг Макка мушрикларига бу воқеа ҳақида айтиб берганларида уларнинг куфрлари ва у кишини ёлғончи санашлари яна ҳам зиёда бўлди. «Биз Фаластинга бир ойдан кўпроқ вақтда бориб келамиз-у, бу бир кечада бориб келган эмиш!», дейишди, айрим иймони заиф кимсалар шу ҳодиса сабаб диндан чиқиб, муртад бўлиб ҳам кетишди. Иймони бақувват кишилар эса у зотнинг сўзларини тасдиқладилар. Абу Бакр розияллоҳу анҳуга: «Биродарингиз айтаётган гапга нима дейсиз?» дейилганда у киши: «Нима деяптилар?», деб сўрадилар. «Бир кечада Байтул Мақдисга бориб келганмиш!», дейишди. «Агар шундай деган бўлсалар, ҳақиқатан шундай бўлган бўлади. Чунки у зот ҳавойи хоҳишларидан гапирмайдилар», дедилар ва: «Мен у кишидан бундан ҳам узоқроқ нарсани, яъни осмондан хабар - яъни ваҳий - қабул қилишларини тасдиқлайман-ку, нега энди бу хабарни тасдиқламай?!», дедилар. Бу - мустаҳкам ва эгилмас, бақувват иймон намунасидир! و الْحَوْضُ- الَّذِي أَكْرَمَهُ اللهُ تَعالَى بِهِ غِياثًا لأُمَّتِهِ- حَقٌّ 77. Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламга - умматларига мадад бўлсин учун - Аллоҳ Таоло инъом этган ҳавзи Кавсар ҳақдир. Аҳли сунна вал-жамоат қиёмат куни содир бўлувчи ишлар ҳақида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ривоят қилинган саҳиҳ хабарларга эътиқод қилади. Ушбулардан бири ҳавзи Кавсарга бўлган эътиқоддир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам қиёмат куни маҳшарда у зотга иймон келтирган ва йўлларига эргашган кишилар келиб, сув ичадиган бир ҳовузлари бўлишини хабар берганлар ва ундан бир бор ичган киши асло ташналик нималигини билмаслигини айтганлар8. Қиёмат кунининг иссиғи ўта кучли бўлганидан жуда қаттиқ ташналик пайдо бўлади. Шунда Аллоҳ таоло мазкур ҳовузни Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам умматларини сув билан сероб этадиган ғиёс-мадад қилиб қўяди. Маълумки, осмондан ёғадиган ғайс-ёмғир билан ерлар кўкариб, оби ҳаёт ҳосил бўлади. Худди шунга ўхшаш, мазкур ҳовуз Аллоҳ таоло бандаларини сувга қаттиқ муҳтож бўлган пайтларида сероб этадиган ғиёс (оби раҳмат) бўлади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ушбу ҳовузларининг узунлиги бир ойлик йўл, эни бир ойлик йўл эканини, идишлари осмон юлдузлари сонича эканини, ундан бир бор ичган киши асло ташналик нималигини билмаслигини, унинг суви сутдан оқ ва асалдан ширин эканини хабар берганлар9. Яна у зот хабар берганларки, баъзи кишилар ҳовузга яқинлашганларида ундан тўсиладилар ва сув ичишдан ман қилинадилар. Шунда у зот соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Эй Роббим, умматим, умматим», деганларида Аллоҳ азза ва жалла: «Сиздан сўнг улар нима ишларни пайдо қилишганини сиз билмайсиз», дейди. Шунда у зот соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «(Динимни) ўзгартирган кишиларга ҳалокат ва (Аллоҳнинг раҳматидан) узоқлик бўлсин!», дейдилар.10 Кофир ва муртад бўлганлар, суннатни тарк қилиб, хоҳиш-ҳаволарига эргашиб, ҳар хил бузуқ йўлларни тутган, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга мухолиф бўлган бидъат ва залолат аҳли Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ушбу ҳовузларидан сув ичишдан ман қилинадилар. Чунки, улар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг йўлларини ўзгартирган эдилар. Унга фақат Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг суннатларига сўзда ҳам, амалда ҳам, эътиқодда ҳам маҳкам эргашган кишилар кела оладилар. Баъзи уламолар «Биз сизга Кавсарни ато этдик» (Кавсар: 1) оятидаги «Кавсар»дан мурод мана шу ҳовуздир, деганлар. Баъзилари эса кавсарнинг маъноси - «кўп яхшиликлар» дегани эканини айтганлар. Шаксиз, мазкур ҳовуз ҳам ўша кўп яхшиликлар жумласига киради, чунки у Ислом уммати учун катта яхшиликдир.11 Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ушбу ҳовузларига ишониш ва эътиқод қилиш, қиёмат куни ушбу ҳовуз сувидан баҳраманд бўлиш ва ундан ман қилинмаслик учун суннатни маҳкам тутиш вожиб бўлади.
4) Alloh taoloning fe'l-ishlari haqida soʻz yuritgan hamma oyatlar rububiyat tavhidi xususidadir. Ibodat, unga buyurish va chaqirish haqida soʻz yuritgan barcha oyatlar uluhiyat tavhidi xususidadir. Alloh azza va jallaning ism va sifatlari haqida soʻz yuritgan barcha oyatlar ism va sifatlar tavhidi xususidadir. Mazkur uch qismdan asosiy maqsad uluhiyat tavhididir. Chunki, paygʻambarlar ayni shu tavhidga da'vat qilganlar, kitoblar shu tavhidni olib tushgan, shu tavhidni roʻyobga chiqarish uchun, ibodat Allohning yagona Oʻziga qilinishi va Undan oʻzgasiga sigʻinishni yoʻq qilish uchun Alloh yoʻlidagi jihodlar boʻlgan. Rububiyat tavhidini va shu jumladan ism va sifatlar tavhidini xalqlardan birontasi inkor qilmagan edi, buni Alloh taolo koʻp oyatlarda zikr qilgan, kofirlarning ham Allohni yaratuvchi, rizq beruvchi, tiriltiruvchi, oʻldiruvchi, butun borliqni boshqaruvchi deb iqror boʻlishlarini, bu xususda muxolif emasliklarini bayon qilgan. Tavhidning bu turiga cheklanib qolish insonni jannatga olib kirolmaydi. Chunki, Paygʻambar sollallohu alayhi va sallam rububiyat tavhidiga iqror boʻlib turgan kishilarga qarshi jang qilganlar, ularning qonlarini va mollarini halol sanaganlar. Agar rububiyat tavhidining oʻzi kifoya qilsaydi, Rasululloh sollallohu alayhi va sallam ularga qarshi aslo jang qilmagan boʻlardilar. Va hatto paygʻambarlar yuborilishiga hojat ham qolmas edi. Demak, bu narsa dalolat qiladiki, asosiy koʻzlangan maqsad uluhiyat tavhidi ekan. Rububiyat tavhidi esa kishini u sari yetaklaydigan yoʻlchi va unga yoʻllaydigan belgi-alomatdir. Shuning uchun Alloh taolo Oʻzining ibodatiga buyurgan vaqtda uluhiyat tavhidiga burhon-hujjat qilish va rububiyatni e'tirof qilib, uluhiyatni inkor qiladigan kofiru mushriklarni mulzam qilish uchun osmonlaru yerni yaratganligini, butun maxluqotining ishlarini Oʻzi yurgizib turishini zikr qilgan. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam mushriklarga: «La ilaha illalloh» (Bir Allohdan oʻzga barhaq ma'bud yoʻq) denglar», deganlarida ular: «(Shuncha) xudolarni bitta xudo qilib olibdimi?! Haqiqatan bu juda qiziq narsa!» (Sod: 5), deyishdi4. Alloh subhanahu va taolo aytadi: «Qachon yolgʻiz Alloh zikr qilinsa, oxiratga iymon keltirmaydigan kimsalarning dillari siqilib ketar. Qachon U zotdan oʻzga butlar zikr qilinganida esa banogoh ular shodlanib keturlar» (Zumar: 45), «Ular oʻzlaricha: «Hech qanday barhaq iloh yoʻq, magar yolgʻiz Allohgina barhaqdir», deyilgan vaqtda kibr-havo qilgan edilar. Va ular «Hali bizlar bir majnun shoirni deb xudolarimizni tark qilar ekanmizmi?» der edilar» (Vas-soffat: 35, 36). Ular uluhiyat tavhidini xohlashmas, ma'budlar koʻp boʻlishini va har kim oʻzi istagan ma'budiga sigʻinishini istardilar. Buni bilish juda muhim, chunki avvalda ham, hozirda ham adashgan firqalar faqat rububiyat tavhidiga ahamiyat qaratishadi, ular nazdida banda agar Allohning yaratuvchi va rizq beruvchi ekanini tan olsa bas, uni musulmon deb bilishadi, bu narsani aqidalarida bitib qoʻyishgan. Mutakallimlarning (ya'ni kalom va falsafa ahlining) aqidalari rububiyat tavhidini tahqiq qilish va unga dalillar keltirishdan nariga oʻtmaydi. Holbuki, buning oʻzi kifoya qilmaydi, balki uluhiyat tavhidi boʻlishi zarur. Alloh taolo: «Aniqki, Biz har bir ummatga: «Allohga ibodat qilinglar va Togʻut (Allohdan oʻzga ibodat qilinadigan har bir narsa) dan yiroq boʻlinglar», (degan vahiy bilan) bir paygʻambar yuborganmiz» (Nahl: 36) deydi va odamlarni Allohning ibodatiga, ya'ni uluhiyat tavhidiga buyuradi. Yana U zot shunday deydi: «(Ey Muhammad sollallohu alayhi va sallam), Biz sizdan ilgari yuborgan har bir paygʻambarga ham: «Hech qanday barhaq iloh yoʻq, magar Mengina Haqdirman, bas Mengagina ibodat qilinglar», deb vahiy yuborgandirmiz» (Anbiyo: 25), «Allohga bandalik qilinglar va Unga hech narsani sherik qilmanglar!» (Niso: 36). Barcha oyatlar uluhiyat tavhidiga buyuradi va unga chorlaydi. Barcha paygʻambarlar uluhiyat tavhidiga da'vat qilganlar, ummatlarini unga buyurganlar va shirkdan qaytarganlar. Tavhiddan asosiy maqsad va gʻoya ham shu oʻzi aslida. Ism va sifatlar tavhidiga kelsak, jahmiyya, mu'tazila va ash'ariylar kabi bid'at ahli uni oʻzaro ba'zi farqlar bilan inkor qilishgan. «Allohning tavhidi xususida Alloh tavfiqi ila e'tiqod qilib aytamizki - ya'ni ahli sunna val-jamoa aytadiki - : Alloh yakkadir, Uning sherigi yoʻqdir» deydi muallif. Aqida va tavhidning ma'nosi bir, xoh aqida deb, xoh tavhid deb, xoh iymon deb nomlansin, nomlari turlicha boʻlgani bilan ma'nosi bittadir. «Alloh tavfiqi ila» degan soʻzlaridan murod - Alloh azza va jallaga taslim boʻlish, Unga tazarru' qilish, kuch-quvvatni faqat Unga xoslashdir. Inson oʻziga yuqori baho bermasligi, balki «Allohning tavfiqi bilan», «Allohning xohish-irodasi bilan», «Allohning qudrati bilan» demogʻi lozim, ulamolar rahimahumullohning odoblari shunday. «Alloh yakkadir, Uning sherigi yoʻqdir» - Tavhid shudir, U zot Oʻzining rububiyatida yagona, uluhiyatida yagona, ism va sifatlarida yagona.
كَمَا نـَطقَ بهِ كِتابُ رَبِّـنـَا: وُجُوهُ يَومَئِذٍ نـَاضِرَة إلى رَبِّهَا نـَاظِرَة (القيامة: 22-23.) 58. Парвардигоримиз китобида айтилганидек: «У Кунда (мўминларнинг) юзлари яшнаб, Парвардигорларига боқиб турувчидир!» (Қиёмат: 22, 23). Юқорида айтиб ўтилганидек, агар نظر (назар солмоқ) феъли إلى (-га) ҳарфи билан бирга келса, «қарамоқ, кўз билан кўрмоқ» маъноларида бўлади. Муътазилийлар إلَى رَبِّهَا ояти калимасидаги إلى ни «неъматлар» маъносини англатувчи исми жамъ, дейишиб: «Парвардигорининг неъматларига боқиб турувчидирлар» маъносида, дейишди. Бу ақлли кишининг кулгисини келтирадиган таҳриф (оят маъносини бузиш)дир. Чунки, ҳарф ҳеч қачон жамъга айлантирилмайди. و تَفْسِيرُهُ عَلَى مَا أرَادَ اللهُ تعالى وعَلِمَهُ 59. Бу оятлар шарҳи Аллоҳ таоло Ўзи ирода қилгани ва билганидекдир. Яъни, «Парвардигорларига боқиб турувчидир» (Қиёмат: 23) оятининг тафсири Аллоҳ азза ва жалла ирода қилгани каби, кўзлар билан кўриш маъносидадир, бидъат аҳли ирода қилган маъноларда эмас. و كُلّ مَا جَاءَ فِي ذلك مِنْ الحَدِيثِ الصَّحِيحِ عَـنْ رَسولِ اللهِ صلى الله عليه وسلم فَهُوَ كَمَا قالَ 60. Шу ҳақда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ривоят қилинган ҳар қандай саҳиҳ ҳадисни у зот қандай айтган бўлсалар шундайлигича қабул қиламиз. Аллоҳ таолони кўриш ҳақлиги ҳақида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ривоят қилинган ҳар бир ҳадисни Қуръонда бу ҳақда келган оятларни қандай қабул қилсак шундай, ҳақиқатига кўра қабул қиламиз. Чунки, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг сўзлари Аллоҳ тарафидан ваҳийдир: «Ва у ўз ҳавойи-хоҳиши билан сўзламас. У фақат (Аллоҳ томонидан пайғамбарга) ваҳий қилинаётган (туширилаётган) бир ваҳийдир» (Ван-нажм: 3, 4). У зот соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг сўзлари иккинчи ваҳий деб номланади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам кўп мутавотир ҳадисларида мўминлар қиёмат куни Роббиларини кўришлари ҳақида хабар берганлар. Бунга ҳеч қандай таҳрифсиз (ўзгартирмасдан), таътилсиз (йўққа чиқармасдан), тамсилсиз (ўхшатмасдан), такйифсиз (қандайлигини суриштирмасдан) иймон келтириш вожиб бўлади.
129 davomi Ушбу оятлар иймоннинг зиёдаланиши ва камайишига далил бўлади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтганлар: «Сизлардан ким бир мункарни кўрса, уни қўли билан ўзгартирсин. Агар қодир бўлмаса тили билан (ўзгартирсин), унга ҳам қодир бўлмаса қалби билан (ёмон кўрсин), мана шу иймоннинг энг заифидир»14. Бу ҳам иймоннинг камайишига далилдир. Бир ривоятда: «Бундан кейин хардал уруғичалик ҳам иймон йўқ!».15 Бу иймон камайиб бориб, ҳатто хардал (хантал, горчица) уруғи вазнича бўлиб қолишига далилдир. Саҳиҳ ҳадисда келадики: «Жаннат аҳли жаннатга, дўзах аҳли дўзахга киради, сўнгра Аллоҳ таоло: «Кимнинг қалбида хантал уруғи мисқолича иймон бўлса, уни (дўзахдан) чиқаринглар!» деб амр этади»16. Демак, иймон - тил билан айтиш, дил билан эътиқод қилиш ва аъзолар билан амал қилишдир, у тоат билан зиёда бўлади, маъсият билан камаяди. Бу унинг Китобу Суннатдан олинган саҳиҳ таърифидир. У ҳанафийлар айтганидек, фақат тил билан айтиш ва қалб билан тасдиқлаш эмас. Карромиялар айтганидек, фақат тил билан айтиб қўйиш ҳам эмас. Ашъарийлар айтганидек, қалб билан тасдиқлаб қўйишгина ҳам эмас. Жаҳмиялар айтганидек, кўнгилда билиб қўйишгина ҳам эмас. Муржиалар тўрт тоифа бўлиб, улар ичида ҳақдан энг узоғи жаҳмиялардир. Улар сўзича Фиръавн ҳам мўмин бўлади, чунки у қалби билан таниган, иблис ҳам мўмин бўлади, чунки у ҳам қалби билан Раббини таниган. Ашъарийларнинг иймон қалб билан тасдиқлаш, деган сўзларига кўра, Абу Лаҳаб, Абу Толиб, Абу Жаҳл ва бошқа мушриклар ҳаммаси мўмин бўлади. Чунки, улар кўнгилларида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳақлигига ишонишар ва тасдиқлашар эди. Лекин кибрлари ва ҳасадлари ҳақни тан олишларига ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга эргашишларига йўл қўймаган эди. Яҳудлар дилларида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламни Аллоҳнинг элчиси эканларини эътироф этишарди, лекин ҳасад ва кибр уларни ҳаққа эргашишдан ман қилди: «Биз китоб ато этган кимсалар (яҳудий ва насронийлар) уни (Муҳаммад пайғамбарни) ўз фарзандларини таниган каби танийдилар. (Яъни ўзларининг илоҳий китобларида у ҳақда ўқиганлар). Ва албатта улардан бир гуруҳи билганлари ҳолда ҳақиқатни беркитадилар» (Бақара: 146). «(Эй Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам), уларнинг гаплари шак-шубҳасиз сизни маҳзун қилишини билурмиз. Зотан, улар сизни ёлғончи қилмайдилар, балки бу золимлар Аллоҳнинг оятларини инкор қиладилар» (Анъом: 33). «Сизни ёлғончи қилмайдилар» дегани «сизни тасдиқлайдилар» деганидир. Абу Толиб айтган эди (шеър мазмуни): «Муҳаммаднинг дини барча динлардан яхшироқ экани менга маълум, агар маломат ва ҳақоратдан қўрқмасайдим, аниқки, ўзимни унга қучоқ очган кўрардим».
فَإنكارُ عِلمِ المَوجُودِ كُفْرٌ, وادِّعَاءُ عِلْمِ الْمَفْقودِ كُفرٌ 97. Бор илмни инкор қилиш ҳам, йўқ (яъни имконсиз, бандаларга берилмаган) илмни даъво қилиш ҳам куфрдир. Шаръий илмни ва унда бўлган буйруғу қайтариқларни, ўтмишу келажак ҳақида берилган хабарларни инкор қилиш куфрдир. Ғайб илмини даъво қилиш ҳам куфрдир: Айтинг: «Осмонлар ва ердаги бирон кимса ғайбни билмас, магар Аллоҳгина (билур)» (Намл: 65). Махлуқотлар ичида энг комили бўлган зот соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Агар ғайбни билганимда эди, яхши амалларни кўпайтирган бўлур эдим ва менга бирон зиён етмаган бўлур эди» (Аъроф: 188), деганлар. Демак, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳам ғайбни билмайдилар, фақат Аллоҳ у кишига билдирган нарсанигина биладилар: «Ва улар У зотнинг илмидан фақат Ўзи истаган нарсаларнигина биладилар» (Бақара: 255). و لا يَثْبُتُ الإيمَانُ إلا بِقَبُولِ العِلْمِ الْمَوجودِ, وَتَرْكِ طَلَبِ الْعِلْمِ الْمَفْقودِ. 98. Мавжуд илмни қабул қилиш ва йўқ (имконсиз) илмни излашдан тийилиш билангина иймон собит бўлади. Мавжуд илм, яъни Китобу Суннат илмини қабул қилиш ва билиш имконсиз бўлган ғайб илмини Аллоҳга топшириш билан иймон мустаҳкам бўлади. «Бас, (эй Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам), айтинг: «Ғайб (яъни, келажак ва инсон идрокидан махфий бўлган барча нарсалар билими) фақат Аллоҳникидир» (Юнус: 20). ونُؤْمِنُ بِاللَّوْحِ وَالْقَلَمِ وَبِجَمِيعِ مَا فِيهِ قَدْ رُقِمَ. 99. Лавҳга, қаламга ва лавҳга битилган барча нарсага иймон келтирамиз. Бу ҳам юқорида ўтган қазо ва қадар ҳақидаги гапнинг давомидир. Айтиб ўтилдики, қазо ва қадарга бўлган иймоннинг тўртта даражаси бор, улардан бири - Лавҳул маҳфузга битиб қўйилган нарсаларга иймон келтиришдир. Аллоҳ таоло барча нарсанинг илмини лавҳул маҳфузга ёзиб қўйган. Ҳадисда келганидек: «Аллоҳ энг биринчи қаламни яратиб, унга: «Ёз!», деди. Қалам: «Эй Раббим, нимани ёзай?», деб сўради. «То қиёмат бўлажак барча нарсанинг (тақдирини) ёз!», деди».29 Шунда қалам то қиёматга қадар юз беражак барча нарсани ёзди. Лавҳ, яъни Лавҳул маҳфуз ва Қаламнинг қандайлиги фақат Аллоҳнинг Ўзигагина маълум. Бу иккиси Аллоҳ азза ва жалланинг махлуқотидан эканига иймон келтирамиз.
فإنَّ اللهَ َطوَى عِلـْمَ القـَدَر عَن أنـَامِهِ 89. Зеро, Аллоҳ Таоло тақдир илмини махлуқотидан беркитди. Бу ибора юқоридаги «тақдир аслида Аллоҳ Таолонинг бандаларидан тутган сиридир» деган сўзларни таъкидлаш учун келтирилди. Аллоҳ таоло ушбу маълумотларни махлуқотларидан яширди, чунки уларни билишдан уларга ҳеч қандай манфаат келмас эди. و نـَهَاهُم عَن مَرَامِهِ 90. Уни билишга интилишдан бандаларини қайтарди. Яъни, у ҳақда баҳс юритишдан қайтарди, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам саҳобалари бу ҳақда савол қилишганда ғазабланиб: «Сизлар шунга буюрилганмисизлар?! Шунинг учун яратилганмисизлар?!»27 деганлар. كَمَا قال تعالى فِي كِتابهِ: لا يُسْألُ عَمَّا يَـفعَلُ وهُمْ يُسْألـُون (الأنبياء: 23.) 91. Аллоҳ таоло Ўзининг Китобида айтганидек: «(Аллоҳ) қилаётган иши ҳақида сўралмайди, бандалар эса сўраладилар» (Анбиё: 23). Сиз Аллоҳ таолодан Унинг ишлари ҳақида, қазо ва қадари ҳақида сўрамайсиз, муноқаша-мунозара қилмайсиз, Аллоҳ таолога нисбатан одоб сақлайсиз. Чунки сиз бандасиз. У зот жалла ва алонинг ишларига аралаша олмайсиз. Аллоҳ таоло Ўзи қиладиган ишлардан сўралмайди. Чунки, У бирон ишни беҳикмат қилмайди. Ҳикмати эса бизга баъзан билинса, баъзан кўринмайди. Биз Аллоҳ таолонинг ҳеч нарсани бекордан бекорга қилмаслигига, албатта бирон ҳикмат учун қилганига ишонамиз. Ҳикмати бизга маълум бўлсин ё бўлмасин, фарқсиз. Инсон ўзининг амалидан сўралади, Аллоҳ азза ва жалланинг амалларидан эмас. Шундай экан, сиз қиёмат куни ўзингиздан сўраладиган ишларга эътибор қаратинг, шу сизнинг вазифангиз. فَمَنْ سَألَ: لِمَ فعَلَ؟ فَقَدْ رَدَّ حُكْمَ الْكِتابِ 92. «Нима учун бундай қилди?» деб сўраган кимса Қуръоннинг (юқоридаги) ҳукмини рад этган бўлади. Яъни, кимда-ким: «Аллоҳ таоло нима учун бундай қилди? Нима учун фалон-фалон нарсаларни тақдир қилди?», деса, Қуръоннинг ҳукмини рад қилган бўлади. Чунки, Аллоҳ таоло: «(Аллоҳ) қилаётган иши ҳақида сўралмайди» (Анбиё: 23), деган.
ولا نُجادِلُ في الْقُرْآنِ، وَنَشْهَدُ أَنَّهُ كَلامُ رَبِّ الْعالَمِين 120. Қуръон хусусида тортишмаймиз. У Аллоҳ роббул оламиннинг каломи эканига гувоҳлик берамиз. «Қуръон хусусида тортишмаймиз» деган сўз кофирлар айтишадиган «У Аллоҳнинг каломи эмас, балки Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ўзи тўқиб олган» деган сўзларни айтмасликни ҳам ўз ичига олади. Шунингдек, Қуръон маъноларининг тафсирида мунозарага берилишни ҳам ўз ичига олади. Қуръонни ўзимизча тафсир қилмаймиз, Қуръон фақат Аллоҳнинг Китобида келган нарса билан ёки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг суннатларида келган нарса билан ёки саҳобалар айтган сўзлар билан ёки тобиинлар айтган сўзлар билан ёки у нозил бўлган араб тили тақозо қилган маъноларга кўра тафсир қилинади. У ҳақда ўзимизнинг қосир ақлимиз билан сўз айтмаймиз. Уни нозил қилган Зотнинг Ўзи ёки уни тушунтириб етказиш топширилган пайғамбари соллаллоҳу алайҳи ва саллам ёки Мустафо соллаллоҳу алайҳи ва саллам қўлларида шогирд бўлган саҳобаи киромлар ёки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг шогирдларидан ривоят қилган тобиинлар ёки у нозил бўлган тил тафсир қилиб беради. Зеро, у очиқ-равшан араб тилида нозил бўлган. Аммо уни фалон табиб ё фалон муфаккир ё фалон фалакшуноснинг сўзлари билан тафсир қилиш тўғри бўлмайди. Чунки назариялар ўзгариб туради. Бугун бир назария ғолиб бўлса, эртага бошқа бир назария уни йўққа чиқариб тураверади. Чунки уларнинг ҳаммаси инсон ақли маҳсули. Шундай экан, Аллоҳнинг каломини айримлар қилаётгани ва «Қуръоннинг илмий мўъжизакорлиги» деб аташаётгани каби ўзгариб, алмашиб турувчи бундай нарсалар билан тафсир қилинмайди. «У Аллоҳ роббул оламиннинг каломи эканига гувоҳлик берамиз». Қуръон Аллоҳнинг каломи, Уни Аллоҳ таоло ҳақиқатан сўзлаган, Жибрил алайҳис-салом уни Аллоҳ таолодан эшитган ва Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламга олиб келган, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам уни умматга етказганлар, уммат эса уни асрлар оша бир-бирига етказиб келмоқда. Биз уни ёзамиз, ўқиймиз, ёдлаймиз. Бироқ, у Аллоҳнинг каломи бўлиб қолаверади, на бизнинг сўзимизга, на Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг сўзларига, на Жибрил алайҳис-саломнинг сўзларига айланиб қолмайди. نَـَزلَ بِهِ الرُّوحُ الأَمِينُ، فَعَلَّمَهُ سَيِّدَ الْمُرْسَلينَ مُحَمَّداً صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَعَلَى آلِهِ وَسَلَّمَ 121. Уни (Аллоҳ ҳузуридан) Руҳул Амийн олиб тушиб, элчилар саййиди Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламга ўргатган. Руҳул Амийн - Жибрил алайҳис-саломдир. Бундай (омонатли фаришта) деб номланишига сабаб - у Аллоҳ тарафидан топширилган ваҳий омонатига ўта омонатдор, уни ўзгартириб, бошқача қилиб олиб келмаган, у зот яҳудлар даъво қилгани ва «Жибрил бизнинг душманимиз» дегани каби хиёнатчи эмас ёки шиаларнинг ҳаддан ошган тоифалари «Рисолат Алий розияллоҳу анҳуга эди, Жибрил хиёнат қилиб, уни Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламга келтирган» деганларидек эмас. Бундай дейиш Аллоҳни ёлғончи қилиш бўлади, чунки Аллоҳ таоло Жибрилни «Амийн» деб атаган. Аллоҳ таоло яҳудлар ҳақида қуйидаги оятларни нозил қилган: «Айтинг (Эй Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам),: «Ким Жаброилга душман бўлса, (У Аллоҳга душмандир). Зеро у (Жаброил) Аллоҳнинг изни билан қалбингизга ўзидан аввалги китобларни тасдиқ этадиган ва мўминларга ҳидоят ва хушхабар бўлган Қуръонни нозил қилди. Ким Аллоҳга ва унинг фаришталарига, пайғамбарларига, Жаброил ва Мекоилга душман бўлса, бас, албатта Аллоҳ (бундай) кофирларга душмандир» (Бақара: 97, 98). Ким Жибрилга ёки бошқа бирон фариштага душман бўлса, Аллоҳ унинг душманидир. Худди шунга ўхшаш, ким пайғамбарлардан биронтасига душман бўлса, у одам кофир, ким Аллоҳнинг дўстларидан биронтасига душман бўлса, ҳадисда айтилгани каби у Аллоҳга қарши муҳорабага чиқибди11. Қуръонни Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламга Жибрил алайҳис-салом таълим берган. Аллоҳ таоло айтади: «Унга (бу ваҳийни) бир кучга тўлган, соҳиби қудрат (яъни Жаброил алайҳис-салом) таълим бермишдир» (Ван-нажм: 5). Жаброил алайҳис-салом Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламга Аллоҳ таолонинг амри билан таълим берган.
إذ كَانَ تَـأْويلُ الرُؤْيَةِ- وتَأويلُ كُلِّ مَعْنـًى يُضَافُ إِلَى الرّبُوبيَّةِ- بِتَرْكِ التَّأوِيلِ، وَلُزُومِ التَّسْلِيمِ 69. Чунки қиёмат кунида Аллоҳни кўришнинг чин таъвили рубубиятга дахлдор бўлган ҳар қандай маънонинг таъвили сингари мутлақо таъвил қилмасдан тўла таслим бўлишдир. Буларнинг ҳаммаси юқорида ўтган, Аллоҳ ва Расулидан келган нарсаларга, шу жумладан Аллоҳни кўриш ҳақидаги сўзга таслим бўлиш тўғрисида келган гапларни таъкидлаш учундир. Биз бу борадаги сўзларга аҳли бидъатлар қилганидек чуқур киришмаймиз, балки қандай келган бўлса шундай ишонамиз ва тасдиқлаймиз, мўминлар қиёмат куни жаннатга киришдан олдин Роббиларини кўрадилар, жаннатга кирганларидан сўнг яна кўрадилар, бу уларга дунёдалик пайтларида У зотни кўрмаган ҳолда иймон келтирган эканларига мукофот қилиб берилади. وعَلَيْهِ دِينُ الْمُسْلِمِينَ 70. Ислом ана шу қоида устига барпо қилинган. Мусулмонларнинг динлари шу қоидага - яъни Аллоҳ ва Расулидан келган нарсаларга иймон келтириб, таслим бўлиш, бу ҳақда гумонлар, ботил таъвиллар ва ноҳақ таҳрифлар қилмаслик асосига қурилган. Ислом дини шудир. Мусулмон бўлмаганлар эса Аллоҳдан ва Унинг пайғамбаридан келган нарсаларга аралашадилар ва сўзларни ўз ўринларидан ўзгартирадилар. ومَنْ لـَمْ يَتـَوَقَّ النـَّفـْيَ و التـَّشْبيهَ، زَلَّ وَلمْ يُصِبِ التَّنْزِيهَ 71. (Аллоҳ ўзига исбот қилган сифатларни) инкор этишдан ва (уларни махлуқлар сифатига) ўхшатишдан эҳтиёт бўлмаган кимса албатта тойилади ва (аслида Аллоҳни поклашни мақсад қилган бўлса-да, Уни) поклашда хатога йўл қўяди. Демак, таътил ва ташбеҳ орасида ўртачалик йўлини тутиш зарур. Аллоҳ таолони айбу нуқсондан поклайман деб ғулув кетиб қолиб, Унинг сифатларини йўққа чиқаришдан ҳам, уларни исботлашда ғулув кетиб, махлуқотлар сифатларига ўхшатиб қўйишдан ҳам эҳтиёт бўлиш, бу борада мўътадил йўлни тутиб, Аллоҳга Унинг Ўзи ва пайғамбари исботлаган сифатларни ташбеҳсиз, тамсилсиз, таътилсиз, такйифсиз исботлаш лозим. Мана шу энг тўғри йўлдир.
17 Миқдом ибн Маъдий Кариб розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Огоҳ бўлингларки, менга Қуръон ва яна ўшанча нарса берилди. Огоҳ бўлингларки, менга Қуръон ва яна ўшанча нарса берилди. Огоҳ бўлингларки, бир киши жойида қорнини қаппайтириб, ёнбошлаб олиб: «Қуръонни маҳкам ушланглар. Унда нимани ҳалол деб топсангиз ҳалол сананглар, нимани ҳаром деб топсангиз ҳаром сананглар...» дейди» (Аҳмад (4/130), Абу Довуд (3804, 4604) ривоятлари. 18 Термизий (691), Абу Довуд (2340), Ибн Можа (1652), Ибн Хузайма (1923), Ибн Ҳиббон (870), Ҳоким (1/424) ривоятлари. 19 Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: «Биз Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам замонларида одамларнинг энг яхшиси деб Абу Бакрни, сўнг Умар ибн Хаттобни, сўнг Усмон ибн Аффонни кўрардик» (Бухорий (3655) ривояти. Бир лафзда: «Биз Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам замонларида Абу Бакрга ҳеч кимни тенг кўрмасдик, сўнг Умарга, сўнг Усмонга (бировни тенг кўрмасдик, улардан) сўнг бошқа саҳобаларни бир-биридан афзал санамасдик» (3698). Муҳаммад ибн Ҳанафиядан ривоят қилинади: «Мен отамдан (ҳазрат Алий розияллоҳу анҳудан): «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан кейин одамларнинг энг яхшиси ким?» деб сўрадим. «Абу Бакр», дедилар. «Ундан кейинчи?», деб сўрадим. «Умар», дедилар. Кейин Усмон дейишидан қўрқиб: «Кейин сизми?», деб сўрадим. «Мен мусулмонлардан оддий бир кишиман, холос», дедилар (Бухорий (3671) ривояти). 20 Бухорий (50) ва Муслим (10) ривоятлари. 21 Бухорий (9) ва Муслим (35) ривоятлари. 22 Муслим (101) ривояти. 23 Бухорий (6874) ва Муслим (98, 100, 101) ривоятлари. 24 Абу Саид ал-Худрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади, Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: «Жаннат аҳли жаннатга, дўзах аҳли дўзахга киради, сўнгра Аллоҳ таоло: «Кимнинг қалбида хантал (горчица) уруғи мисқолича иймон бўлса, уни (дўзахдан) чиқаринглар!» деб амр этади. Қорайиб кетган ҳолатда дўзахдан чиқарилиб, ҳаёт дарёсига ташланадилар, сўнг селдан кейин униб чиққан дон каби униб чиқадилар. Кўрганмисиз, у сарғайиб, эгри-бугри бўлиб чиқиб келади» (Бухорий (5060) ва Муслим (184, 185) ривоятлари). 25 Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Зулматли тун бўлаклари каби фитналар келишидан олдин амал қилиб қолишга шошилинглар. Унда инсон мўмин ҳолда тонг оттириб, кофир ҳолда кунни кеч қилади. Ё эса кечқурун мўмин ҳолда бўла туриб, кофир ҳолда тонг оттиради. Динини дунё матосига сотади» (Муслим (118) ривояти). 26 Жобир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Эй қалбларни айлантириб қўювчи зот! Қалбимни динингда мустаҳкам қилгин» деб дуо қилардилар. Биз: «Ё Расулуллоҳ, биздан (қалбларимиз ўзгариб қолишидан) хавф қиласизми, ахир биз сиз келтирган динга иймон келтирган бўлсак?!» деб сўрадик. «Ҳа, қалблар Аллоҳ таолонинг бармоқларидан икки бармоқ ўртасидадир, уларни Ўзи истаган томонга айлантириб қўя олади», дедилар (Термизий (2145), Ибн Можа (3834), Ҳоким (1/525, 526, 4/321) ривоятлари, Заҳабий Ҳокимга мувофиқ бўлган, Термизий: «ҳасан ҳадис» деган. Муслим Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилиб келтирган ҳадисда Раcулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Одам фарзандлари қалбларининг бари Раҳмон азза ва жалланинг икки бармоғи ўртаcида худди бир дона қалб миcолидир. Уни хоҳлаган тарафга буриб қўюр. Эй қалбларни хоҳлаган тарафга буриб қўювчи Зот, қалбларимизни Ўзингга тоат-ибодат қилиш тарафига бургин!» (Муслим (2654) ривояти).
3) Bu aqida kitobida hozirgi vaqtdagi yoki keyingi asrlardagi hanafiy mazhabiga nisbatlanuvchilarga ayrim raddiyalar mavjudki, ular fiqhda Abu Hanifa rahimahullohning mazhabiga ergashganlari holda aqidada u zotga xilof qilib, kalom va mantiq ahlining aqidasini ushlaydilar. Xuddi shu kabi holat keyingi davrdagi shofe'iylarda ham yuzaga keldiki, ular aqidada imom Shofe'iyga muxolif boʻlishadi, faqat fiqhdagina u kishi mazhablariga nisbatlanishadi. Molikiylarda ham ahvol bundan oʻzga emas, ularning ham keyingi davrdagilari faqat fiqhda u kishining mazhabiga nisbatlanib, aqidada undan umuman begona boʻlib ketishgan. Undan tashqari ushbu aqidada ash'ariylarga, ya'ni Abul Hasan al-Ash'ariyning avvalgi davridagi fikri-mazhabiga ergashib, u kishining keyingi davrda qaror topgan mazhabi - ahli sunna val-jamoa mazhabini tark qiladigan kishilarga ham raddiya bor. Umuman olganda mazkur nisbatlanishlar haqiqiy hisoblanmaydi, chunki mazkur imomlarning mazhabida boʻlganlar aslida ularning aqidalarida boʻlishlari lozim edi. نَقُولُ فِي تَوْحِيدِ اللهِ مُعْتَقِدِينَ بِتَوْفِيقِ اللهِ أَنَّ اللهَ واحِدٌ لا شَرِيكَ لَهُ 1. Allohning tavhidi xususida Alloh tavfiqi ila e'tiqod qilib aytamizki: Alloh yakkadir, Uning sherigi yoʻqdir. Lugʻatda «tavhid» وَحَّدَ (vahhada) fe'lining masdari boʻlib, bir narsani yolgʻizlash, bir deb bilish ma'nosini anglatadi. Shariatda esa ibodatda Alloh subhanahu va taoloni yolgʻizlash, ya'ni yolgʻiz Uning Oʻziga ibodat qilish va Undan boshqalarga sigʻinishni tark qilish demakdir. Allohning Kitobi va paygʻambarining Sunnatiga asosan tavhid uch qismdir. Ahli sunna val-jamoa mazhabi ittifoq qilgan narsa shudir. Kim toʻrtinchi yo beshinchi qismni ziyoda qilsa, u oʻzi tarafidan qoʻshib olgan boʻladi. Chunki imomlar tavhidni Kitobu Sunnatga asoslanib uch qismga boʻlganlar. Aqida xususida soʻz borgan oyat va hadislar mana shu uch qismdan tashqariga chiqmaydi: Birinchi qism: Rububiyat tavhidi, ya'ni Alloh taoloni yaratish, rizq berish, hayot baxsh etish, oʻldirish, butun borliqni boshqarish kabi ishlarida yakka-yagona deb bilish, Robbul olamin boʻlgan U zot subhanahu va taolodan boshqa hech qanday Rob - Tarbiyatkunanda yoʻq deb e'tiqod qilish. Ikkinchi qism: Uluhiyat tavhidi yoki ibodat tavhidi. Zero, uluhiyat ma'nosi Alloh azza va jallaga muhabbat, qoʻrquv va umid bilan, buyruqlariga itoat qilish va qaytariqlaridan tiyilish bilan ibodat qilish, ya'ni Alloh taoloni Uning Oʻzi bandalariga mashru' qilgan ishlar bilan yolgʻizlash demakdir. Uchinchi qism: Ism va sifatlar tavhidi, ya'ni Alloh taolo Oʻzi yoki Uning paygʻambari sollallohu alayhi va sallam Allohga isbot qilgan (ya'ni U zotda bor ekanini xabar bergan) ism va sifatlarni isbotlash va Uning Oʻzi yoki paygʻambari sollallohu alayhi va sallam U zotni poklagan ayb va kamchiliklardan U zotni pok sanash.
وَ مَنْ رَدَّ حُكْمَ الكِتاب, كَانَ مِن الكَافـِرينَ 93. Қуръон ҳукмини рад этган киши эса кофир бўлади. Ким Китобу Суннат ҳукмини рад қилса ва бунга эътироз билдирса, бу борада ўзининг ақли ва фикрига суянса, ундай одам кофирлардан бўлиб қолади28. Чунки, Китобу Суннатга иймон келтириш иймоннинг рукнларидан саналади. فـَهَذا جُمْـلة ما يَحتاجُ إليه مَن هُوَ مُنَوَّرٌ قَلْبُهُ مِنْ أَوْلِياءِ اللهِ تَعالَى 94. Шуларнинг бари Аллоҳга дўст бўлган, қалби (иймон нури билан) мунаввар зотлар учун керакли маълумотлардир. Яъни, ундай зотлар қазо ва қадар масаласида бу маълумотларга муҳтож бўладилар. Улар - қадарга ва унинг тўртта даражасига Китобу Суннатда келган тафсилотлари билан иймон келтириш, эътироз ва муноқаша-мунозараларга киришмаслик, балки солиҳ амаллар ва муносиб сабабларни қилишдир. وَهِيَ دَرَجَةُ الرَّاسِخِينَ فِي العِلمِ 95. Илмда мустаҳкам бўлганлар даражаси ҳам шудир. Илмда собитқадам бўлган, илмлари пухта, шак-шубҳадан холи бўлган зотлар қазо ва қадарга иймон келтирадилар, солиҳ амалларни қиладилар, ёмон ишлардан сақланадилар, Аллоҳнинг сирларидан бирон сирга аралашмайдилар, Унга эътироз билдирмайдилар, талашиб-тортишмайдилар. Илмда мустаҳкам бўлган кишиларнинг даражалари шудир. Жоҳил кимсалар эса бидъат ва залолатларга аралашиб юрадилар. لأنَّ العِلْمَ عِلمَانِ: عِلمٌ فِي الْخَـْلقِ مَوجُودٌ, و عِلمٌ فِي الْخَلقِ مَفْقودٌ 96. Чунки илм икки хил бўлади: махлуқотлар орасида мавжуд илм ва уларга берилмаган илм. Илм икки хил: Биринчиси: Аллоҳ таоло Ўзига хослаган, Ўзидан бошқа ҳеч ким билмайдиган илм бўлиб, у ғайб илмидир. Иккинчиси: Махлуқотларда мавжуд ва бор бўлган илм бўлиб, Аллоҳ таоло бу илмни уларга билдирган, бунда улар учун манфаатлар бор. Уни билдириши китоблар тушириш ва пайғамбарлар юбориш воситаси ила бўлган: «Уларга Китоб ва Ҳикматни ўргатадиган... пайғамбар..» (Бақара: 129). Китобдан мурод - Қуръон, ҳикматдан мурод - Суннатдир. Баъзилар ҳикматдан мурод - Аллоҳнинг динида фақиҳ бўлиш, дейдилар.
ما زالَ بِصِفاتِهِ قَدِيمًا قَبْلَ خَلْقِهِ 15. Maxluqotni yaratishdan avval ham barcha sifatlari Allohda bor edi. Yuqorida musannifning «Ibtidosiz qadim», hech bir narsa Alloh subhanahu va taolodan avval emas, degan soʻzi oʻtdi. Buning ma'nosi shuki, U komillik sifatlari bilan sifatlangan, Uning sifatlari azaliy va abadiy. U boshlanishsiz Avval boʻlganidek, Uning sifatlari ham xuddi shunday, ular ham Alloh subhanahu va taoloning avvalligidek avvaldir. Alloh subhanahu va taolo zalolat ahli da'vo qilganidek, sifatlarsiz Avval boʻlib, sifatlari keyin paydo boʻlgan emas. Ular aytishadiki: «Azalda Uning sifatlari boʻlgan emas, ular keyinchalik boʻlgan. Agar shunday demasak, ma'budlar - yoki qadimlar - bir nechta boʻlishiga toʻgʻri kelib qoladi va ismu sifatlar Allohga avvallikda sherik boʻlib qoladi». Biz aytamiz: «Yo subhanalloh! Bu da'vodan Alloh taolo bir qancha vaqt noqis boʻlgan-u, keyin ismu sifatlari paydo boʻlib, komil boʻlgan, degan gap kelib chiqadi. Alloh ular aytayotgan narsalardan oliydir! Sifatlarning qadim boʻlishidan bir necha Roblarning qadimligi kelib chiqmaydi. Chunki, sifatlar faqat mavsufda (ya'ni sifat egasida) bor boʻlgan ma'nolardir, mavsufdan mustaqil alohida narsalar emas. Agar masalan, «Falonchi eshituvchi, koʻruvchi, olim, faqih, lugʻatshunos, nahvshunos» deyilsa, bundan bitta inson bir necha shaxslar boʻlib qolgani tushuniladimi?! Zalolat ahli da'vo qilganidek, sifatlarning bir qancha boʻlishidan mavsufning bir nechtaligi kelib chiqmaydi!». Alloh subhanahu va taoloning zotining boshlanishi boʻlmaganidek, Uning sifatlarining ham boshlanishi boʻlmagan, U doimo va abadiy Xoliq-yaratuvchi deb sifatlanadi. U zotning fe'llari esa nav jihatidan qadim, birma-bir boʻlishi jihatidan hodis (yangilanib turuvchi)dir. Alloh subhanahu va taolo Undan kalom sodir boʻlmasidan avval ham mutakallim (soʻzlovchi) edi, yaratishi sodir boʻlmasidan turib ham yaratuvchi edi. Uning gapirishi va yaratishi esa yangilanib turaveradi, va hokazo. لَمْ يَزْدَدْ بِكَوْنِهِمْ شَيْئًا لَمْ يَكُنْ قَبْلَهُمْ مِنْ صِفَتِهِ 16. Ularning yaralishi bilan Unga avval Oʻzida mavjud boʻlmagan biror sifat qoʻshilib qolgani yoʻq. Ya'ni, U maxluqotlarni yaratmasidan avval qanday sifatlar egasi boʻlsa, keyin ham oʻsha sifatlariga biron boshqa sifat qoʻshilib qolmagan. Maxluqotlarni yaratganidan keyin Xoliq boʻldi, deb aytilmaydi. Balki, U azaldan Xoliq - yaratuvchi edi, uning boshlanishi boʻlmagan. Yaratishligi esa yangilanib turaveradi. وَكَمَا كَانَ بِصِفَاتِهِ أَزَلِيًّا، كَذَلِكَ لا يَزَالُ عَلَيْهَا أَبَدِيًّا 17. Barcha sifatlari Allohda azaldan bor boʻlgani kabi, ular Unda abadiy mavjud boʻlib qoladi. U Oʻzining barcha sifatlari bilan azaldan mavsuf boʻlgan, ya'ni ularning boshlanishi boʻlmagan. Xuddi shuningdek, barcha sifatlari kelajakda ham toabad U bilan birga qoladi. U Oʻz sifatlari bilan birga benihoya abadiydir. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam aytganlaridek: «Sen (ism va sifatlaring bilan) Oxirsan, Sendan soʻng hech narsa yoʻq». Ushbu sifatlari kelajakda Undan ajraladi, deb aytish joiz emas, balki ular U bilan abadiy birgadir. لَيْسَ بَعْدَ خَلْقِ الْخَلْقِ اسْتَفَادَ اسْمَ "الْخَالِقِ" 18. «Xoliq» (Yaratuvchi) nomini maxluqotni yaratgandan soʻng olgani yoʻq. Bu yuqoridagi gapning izohi va takroridir.
ولا شَيْءَ مِثْلُهُ5) 2. Unga oʻxshash hech narsa yoʻq. Bu Alloh taoloning: «Biron narsa U zotga oʻxshash emasdir» (Shuro: 11), «Va hech kim U zotga teng emasdir» (Ixlos: 4), «Bas bilib turib oʻzgalarni Allohga tenglashtirmang» (Baqara: 22), «Uning uchun biron «teng»ni bilurmisiz?! (Yoʻq! Bilmassiz!)» (Maryam:65) oyatlaridan olingan. Zero, maxluqotga oʻxshatilish va tenglashtirilish Alloh taolo sha'niga munosib emas. Maxluqotidan hech birovi U zotga oʻxshash emas. Alloh taolo uchun U zot Oʻziga isbot qilgan narsani isbot qilishimiz va shunday e'tiqod qilishimiz, maxluqotidan birontasini Unga oʻxshatmasligimiz, teng koʻrmasligimiz vojib. Bunda Alloh taoloni maxluqotiga oʻxshash deb e'tiqod qiladigan va xoliq bilan maxluq oʻrtasini farqlamaydigan botil mazhab egalari mushabbiha (Allohning sifatlarini maxluqlarnikiga oʻxshash deb e'tiqod qiladigan tashbeh ahli)ga raddiya bor. Uning muqobilida Allohni poklaymiz deb gʻuluv ketib qolgan va tashbeh ahlidan boʻlib qolishdan qochib hatto Alloh taolo Oʻziga isbotlagan ism va sifatlarni ham U zotga nisbatan rad qiladigan mu'attila (ta'til ahli, Allohni aybu nuqsonlardan poklash da'vosi bilan Uning sobit ism-sifatlarini yoʻqqa chiqaruvchi) lar turadi. Har ikki toifa ahli gʻuluv ketdi (haddan oshdi), ta'til ahli (yoʻqqa chiqaruvchilar) poklashda va oʻxshashlikni rad qilishda gʻuluv ketdi, tashbeh ahli (oʻxshatuvchilar) isbotda gʻuluv ketdi. Ahli sunna val-jamoa oʻrta yoʻlni tutdi. Ular Alloh taolo Oʻziga isbotlagan narsalarni Uning jalolati-buyukligiga munosib ravishda, tashbehsiz va ta'tilsiz, Alloh taoloning Oʻzi: «Biron narsa U zotga oʻxshash emasdir, U eshituvchi va koʻrib turuvchidir» (Shuro: 11) deganidek Unga isbotladilar, «Biron narsa U zotga oʻxshash emasdir» iborasi tashbehni rad qiladi, «U eshituvchi va koʻrib turuvchidir» iborasi esa ta'tilni rad qiladi. Bu ahli sunna val-jamoa ushlagan mazhabdir. Shuning uchun aytiladiki: «Muattil yoʻq narsaga ibodat qiladi, mushabbih but-sanamga ibodat qiladi, muvahhid esa Yagona va Somad (behojat zot)ga ibodat qiladi».
3 Бухорий (50) ва Муслим (10) ривоятлари. 4 Бухорий (2790, 7423) ривояти. 5 Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам хабар берганларидек Аршни кўтариб турувчи фаришталардан бирининг елкасидан қулоғининг юмшоғигача бўлган оралиқ 500 йиллик масофадир. Елкасидан қулоғигача 500 йиллик масофа бўлган буюк махлуқни тўлалигича тасаввур қилишни ақл бовар қилмайди. Бизнинг назаримизда жуда улкан кўринган ер шари етти қават осмон ва улардаги барча сайёралар Курсийдан кичик бўлса ёки ҳадисда келганидек қалқонга ташлаб қўйилган етти дирҳамчалик бўлса, бунданда саҳиҳроқ ҳадисда келганидек еру осмонлар Курсий олдида кенг майдонга ташлаб қўйилган бир халқадек, Курсий ҳам Арш олдида худди шундек бўлса, Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло беҳожат бўлган ҳолда Арш устида бўлса. Бу азамат, бу буюклик инсоннинг қалбига дахшатни солади, Аллоҳнинг буюклигидан қалби титрайди ва унга бўлган иймони кучайиб, тақвоси зиёдалашади. (Ислом Нуридан) 6 Муслим (532) ва Бухорий (466, 467) ривоятлари. 7 Бухорий (3208) ва Муслим (2643) ривоятлари. 8 Абу Зар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Мен сизлар кўрмаган нарсаларни кўраман, сизлар эшитмаган нарсаларни эшитаман. Осмон ингради, инграшга лойиқ ҳам эди. Унда тўрт бармоқ ўрнича жой борки, бир фаришта Аллоҳга сажда қилиб пешонасини қўйгандир...» (Аҳмад (5/173), Термизий (2317), Ибн Можа (4190), Ҳоким «Мустадрак»да (2/510-551) ривоятлари. 9 Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Агар бирортангизнинг ичимлигига пашша тушиб қолса, уни бир ботириб, сўнг олиб ташласин. Чунки унинг бир қанотида касаллик, бошқа қанотида шифо бор» (Бухорий (3320, 5782) ва Муслим (2363) ривоятлари. 10 Муслим (2363) ривояти. 11 Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Аллоҳ таоло айтади: Кимда-ким Менинг дўстимга душманлик қилса, Мен унга (қарши) уруш эълон қиламан. Бандам Мен унинг зиммасига фарз этган амаллардан кўра суюклироқ нарса билан Менга нисбатан қурбат-яқинлик ҳосил қилмаган. Бандам Менга нафл ибодатлар билан яқинлашаверади ҳатто уни яхши кўриб қоламан. Агар уни яхши кўрсам, Мен унинг эшитадиган қулоғи, кўрадиган кўзи, тутадиган қўли ва юрадиган оёғи бўламан. Агар Мендан сўраса, (сўраган нарсасини) унга бераман. Агар Мендан паноҳ тиласа, уни паноҳимга оламан» (Бухорий (6502) ривояти). 12 Адий ибн Ҳотим розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳузурларига бордим, бўйнимда тилладан ясалган салиб (хоч) бор эди. «Эй Адий, бу бутни ташланг!», дедилар. У зотнинг «Бароа» сурасидаги «Улар Аллоҳни қўйиб ўзларининг аҳборларини ва роҳибларини ҳамда Масиҳ ибни Марямни Парвардигор деб билдилар» (Тавба: 31) оятини ўқиётганларини эшитдим. У зот дедилар: «Аслида, улар уларга (роҳибларига) сиғинишмас эди, лекин уларга бир нарсани ҳалол қилиб беришса ҳалол санашар, ҳаром қилиб беришса ҳаром санашар эди» (Термизий (3095) ривояти). 13 Бурайда ибн Ҳасиб розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Биз билан улар (яъни, кофирлар) ўртасидаги аҳд (фарқ) намоздир, ким намозни тарк қилса, кофир бўлади» (Аҳмад (5/346, 355), Термизий (2621), Насоий (1/231), Ибн Можа (1079) ривоятлари. 14 Муслим (49) ривояти 15 Муслим (50) ривояти. 16 Бухорий (7510) ва Муслим (192) ривоятлари.
و مَعْـنـَاهُ عَـلى مَا أرَادَ 61. Маъноси эса Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам қандай кўзда тутган бўлсалар шундайдир. У Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтган маънодадир, бидъат ва таҳриф аҳли айтганидек эмас. لا نـَدْخـُلُ فِي ذلك مُتـَأوِّلِـينَ بآرَائِنـَا و لا مُتَوَهِّمِـيـنَ بأهْوَائِنا 62. Бундай хабарларни тушунишда ўз фикрларимиз билан таъвил қилиб, ҳавою хоҳиш таъсирига берилмаймиз. Яъни, жаҳмия ва муътазилалар, шунингдек уларнинг этагини тутган ва ботил таъвил билан айтган фикрларини қабул қилган кимсаларнинг йўлларини тутмаймиз. Балки Китобу Суннатга эргашамиз, ўз ақлимиз ва фикримизга суянмаймиз, ақлимизни Китобу Суннатда келган хабарлар устидан ҳоким қилмаймиз, аксинча Китобу Суннатни ақллар ва фикрлар устидан ҳоким қиламиз5. فإنـَّهُ مَا سَـلِمَ فِي دِينِهِ إلا مَنْ سَلَّمَ لِلّهِ عَـزَّ وجَلَّ و لِرَسُولِهِ صلى الله عليه وسلم ورَدَّ عِلْمَ مَا اشْتَبَهَ عَلَيْهِ إلَى عَالِمِهِ 63. Зеро, Аллоҳ азза ва жаллага ва Расули соллаллоҳу алайҳи ва салламга тўла бўйсунган ва тушунмай қолган нарсасини Билувчи Зот иродасига ҳавола қилган кишигина динида саломат қолади. Аллоҳ ва Расулига тўла бўйсунган киши улар тарафидан келган нарсани қандай бўлса шундайлигича қабул қилган ва иймон келтирган, унга таҳриф ва таъвиллар киритмаган кишидир. Имом Шофеъий раҳимаҳуллоҳ айтганлар: «Аллоҳга иймон келтирдим ва Аллоҳнинг китобида келган нарсаларга Аллоҳ нимани мурод қилган бўлса ўшандоқ иймон келтирдим, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ривоят қилинган нарсаларга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам нимани мурод қилган бўлсалар ўшандоқ иймон келтирдим». Яъни, хоҳиш-ҳавойимга мувофиқ ёки таҳриф қилиб ёки одамларнинг сўзларига қараб эмас.6 Ким ана шундай тарзда бўйсунса, ўзига яхши тушунарсиз бўлган, маъноси ёки кайфиятини англаб етмаган нарсани унинг олимига, яъни Аллоҳ субҳанаҳу ва таолога ҳавола қилса, динида саломат қолади. Кимга бирон нарса чигал ва тушунарсиз бўлса, уни илм аҳлига ҳавола қилсин, ҳар бир илм соҳибининг устида ундан устунроқ билимдон бўлади, агар уламоларнинг илми етмаса, уни Аллоҳ жалла ва алога топшириш вожиб бўлади. Шунинг учун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам асҳобларидан улар билмайдиган бирон нарса ҳақида сўрасалар, улар: «Аллоҳ ва Расули билувчироқ» деб жавоб беришар, тахмин ва гумонлари бўйича жавоб беришмас эди. Шундай экан, ўзингиз тушунмаган нарсани тушунтириб беришга қодир ишончли олим топсангиз, Аллоҳга ҳамд айтинг. Аксинча бўлганда, унинг ҳақ эканига ва маъноси борлигига, бироқ сиз уни тушунолмаётган эканингизга эътиқод қилинг-да, уни Аллоҳга топширинг.
Ашъарийлар эса Китобу Суннатдаги далилларни инкор қилиш имкони бўлмаганидан кўришни исботлашди, бироқ: «У кўрилади, лекин бирор тарафда эмас» дейишди. Қизиқ гап, шундай эмасми? Бир нарсани кўриш мумкин бўлса-ю, у ҳеч бир тарафда бўлмаса?! Шунинг учун муътазилийлар бундай бўлишини маҳол санаб, бу гапни инкор қилишди. Аҳли сунна вал-жамоат айтадики: Аллоҳ субҳанаҳу ва таолони кўрилади, У юқори тарафда, уларнинг тепасида бўлади. Жиҳат-тараф деганда махлуқ-яратилган тараф кўзда тутилса, Аллоҳ таоло бирор тарафда эмас. Чунки, У зот Ўзининг махлуқоти ичида бўлмаслиги аниқ. Агар у билан олийлик ва махлуқотдан юқорилик кўзда тутилса, бу Аллоҳ азза ва жалла учун собитдир. Аллоҳ таоло юксакликда, осмонлар устидадир. Қуръонда жиҳатнинг исботи ҳам, инкори ҳам келмаган, лекин у ҳақда юқоридагидек тафсилот билан айтилади. Улар Аллоҳ таолони нигоҳ билан тўлиқ қамраб олмасдан, қандайлиги бизга номаълум ҳолда кўрадилар. Зотан, Аллоҳ таоло Уни нигоҳлар тўла қамраб олишидан буюкдир. Аллоҳ таоло айтади: «Улар эса У зотни тўла била олмаслар» (Тоҳа: 110). «Кўзлар уни идрок қила олмас» (Анъом: 103). Бунинг маъноси - кўзлар уни кўролмас, дегани эмас, кўзлар уни тўла қамраб ололмас, деганидир. Идрок қилиш бошқа, кўриш бошқа. Аллоҳ таоло: «Кўзлар уни кўра олмас» демади, балки: «Кўзлар уни идрок қила олмас» деди. Бунда ушбу оятни Аллоҳ таолони кўришни инкор қилишга далил қиладиган кишиларга раддия бор. Улар: «Аллоҳни кўришнинг имкони йўқ, чунки Унинг ўзи: «Кўзлар уни идрок қила олмас» деган», дейишади. Биз айтамизки: «Сизлар бу оят маъносини тушунмабсизлар. Унинг маъноси - кўзлар Уни кўра олмайди, дегани эмас, балки тўла қамраб ололмайди, деганидир». Яна улар: «Қачонки Мусо (ваъдалашган) вақтимизда (Тур тоғига) келиб, Парвардигори унга (бевосита) сўзлагач, у: «Парвардигорим, менга (жамолингни) кўрсатгин. Сенга бир қарай», деди. (Аллоҳ) айтди: «Сен Мени (бу дунёда) ҳаргиз кўролмайсан» (Аъроф: 143) оятини далил қилиб: «Бу ҳам Аллоҳни кўриш мумкин эмаслигига далил» дейишади. Биз уларга айтамиз: Бу мана шу дунёдаги гап. Мусо алайҳис-салом буни шу дунёда сўраган. Бу дунёда Аллоҳ таолони ҳеч ким, на пайғамбарлар, на бошқалар кўра оладилар. Аммо охиратда мўминлар Роббиларини кўрадилар. Дунё ҳолати охират ҳолати билан бир хил эмас. Одамлар дунёда жисмлари ҳам, идроклари ҳам заиф бўлади. Шу боис улар Аллоҳ таолони кўришга қодир бўлишмайди. Охиратда эса Аллоҳ уларни икром қилиб, Роббиларини кўришга қодир бўладиган қувват ато этади. Шунинг учун Мусо алайҳис-салом Роббиларидан унга Ўз жамолини кўрсатишини сўраганида «(Аллоҳ) айтди: «Сен Мени (бу дунёда) ҳаргиз кўролмайсан. Аммо мана бу тоққа боқ. (Мен унга кўринурман.) Бас, агар у (Мен кўринганимда) ўрнашган жойида тура олса, сен ҳам Мени кўражаксан». Қачонки, Парвардигори у тоққа кўринган эди, уни майда-майда қилиб ташлади» (Аъроф: 143). Метин бўлган тоғ уқаланиб, майда-майда бўлиб кетган бўлса, эт ва суякдан иборат махлуқ қандай унга тоқат қила олсин?! Бу дунёда у Аллоҳ таолони кўришга ҳаргиз қодир бўлмайди! Мусо алайҳис-саломнинг Аллоҳ таолодан Уни кўришни сўрашлиги кўриш жоиз ва мумкинлигига далилдир. Чунки, Мусо Парвардигордан ножоиз нарсани сўрамас эдилар. Лекин, бу нарса бу дунёда имконсиз ишдир. Аллоҳ таоло: «Сен Мени ҳаргиз кўролмайсан» деди, «Мен кўринмайман», демади. Аллоҳ таоло охиратда кўрилади4, Уни кўришга энг лойиқ инсонлар пайғамбарлар бўлади. «Кайфияти номаълум ҳолда» бунинг маъноси - Аллоҳни қандай ҳолда кўрилади?, деб сўралмайди. Чунки, бу Аллоҳ азза ва жалланинг бошқа сифатлари каби кайфияти бизга номаълумдир. Биз бунга иймон келтирамиз, маъносини биламиз, исботлаймиз. Лекин унинг қандай ҳолда бўлиши бизга номаълум, Аллоҳ Ўзи билади.
*𝗦𝗵𝗮𝘆𝘅 𝗔𝗯𝗱𝘂𝗹𝗹𝗼𝗵 𝗭𝘂𝗳𝗮𝗿 Hafizahulloh𝗻𝗶𝗻𝗴 𝗯𝗮𝗿𝗰𝗵𝗮 𝘀𝗮𝘃𝗼𝗹 𝗷𝗮𝘃𝗼𝗯𝗹𝗮𝗿 𝗯𝗼'𝗹𝗶𝗺lari.*
001-100 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PL0Bfr0n96veRMfpY6aU5HmEyS7OW3WfAL.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
101-200 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PL0Bfr0n96veTnSYmRC5XTQE4SYT5a1ccG.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
201-300 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PL0Bfr0n96veQIM-5GZlAnPEZxaCQUzl8u.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
301-400 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PLffbT3xQTmDf1MbH2VjLnRVl9ttvoDNrr.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
401-500 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PLffbT3xQTmDfZKXKlBvqiAfMobf3Jg5JQ.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
501-600 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PLffbT3xQTmDfpCQIKg3U1FmrIz7t0q5HS.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
601-700 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PLffbT3xQTmDfIUOdDzhpMqeToF4mkf5sq.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
701-800 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PLffbT3xQTmDc23wIzvjkqhfuWt1T_b2uM.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
801-900 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PLffbT3xQTmDdP6-40RCHu7qphF_TFpeMo.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
901-1000 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PLffbT3xQTmDcQvoWL-UgFygWj2VjopEHy.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
1001-1100 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PLffbT3xQTmDf7aMSDvdGP6y2UjdOSrQZp.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
1101- 1200 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PLffbT3xQTmDcg7IsPPrzY5Q3UxrNXyxK4.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
1201-1300 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PLffbT3xQTmDfedNFXw3aE4ls2V4dlRD2b.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
1301-1400 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PLffbT3xQTmDcDqwZtlcBSEQ7WZcLtxoXJ.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
1401-1500 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PLffbT3xQTmDezPMyPeYER5V-SrMtK491g.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
1501-1600 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PLffbT3xQTmDehbJyrPdy2Au0vvBC3-OVi.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
1601-1700 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PLbDJ26xWKSuO-NiicTirnl_EyMMUC8Phx.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
1701-1800 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PLbDJ26xWKSuMFUX8k5nEAVQ8yE9sULloH.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
1801-1900 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PLfGYZfcrXLe7Z1LiP0cpsJPrSoXJBM7VQ.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
1901-2000 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PLZqPK-c1r9pUEPGrnS41u3xlNgGN9KkFD.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
2101-2200 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PL_4I19XPcs1IwWqyc90ejrHEPct_W0enH.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
2200-2300 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PLbDJ26xWKSuObwAPemuXNTutbYx9V-CEn.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
2301-2400 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PL0Bfr0n96veQimTEE2vRH1get29NXmU8E.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
2600-2700 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PL8e-pUHBIfhlyJXHIagIhrAKX4xIMFiwZ.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
2701-2800 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PL8e-pUHBIfhkwVci3OBE073ICXxRBLVMi.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
2801-2900 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PLmMdV--SK_mq-lbqXT1vPAHnBibXhkLGJ.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
2900-3000 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PLbDJ26xWKSuMb1KZD7ox8MyIbjCis2AP8.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
3001-3100 gacha boʻlgan savol javoblar boʻlimi
ua-cam.com/play/PL_4I19XPcs1LW5SZE-1_3IcCcrr59z_I2.html
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
Allohim rozi bölsin
جزاكم الله خير اخي
АЛЛОХУ АКБАР КАБИЙРО
Аллох рози булсин
Аллоҳумма амийн
وَالْكُتُبِ الْمُنَـزَّلَةِ عَلَى الْمُرْسَلِينَ وَنَشْهَدُ أَنَّهُمْ كانُوا عَلَى الْحَقِّ الْمُبِين.
116. Пайғамбарларга нозил қилинган китобларга иймон келтирамиз ва уларнинг ҳаммалари очиқ-ойдин ҳақиқат устида бўлганлар деб гувоҳлик берамиз.
Аллоҳ таоло пайғамбарларига бандаларнинг ҳидояти учун туширган китобларга иймон келтириш ҳам иймонинг асос ва рукнларидан саналади. Аллоҳ таоло ушбу китобларни Ўзининг каломи, ваҳйи ва қонун-қоидалари қилиб туширган, уларни умматларга етказишни пайғамбарларига буюрган. Улар ичида Унинг буйруқ ва қайтариқлари ҳамда шариати мужассамдир.
Аллоҳ таоло Ўзининг китобларидан баъзиларининг номини Қуръонда зикр қилган, баъзиларини зикр қилмаган. Биз номи зикр қилинганларига ҳам, зикр қилинмаганларига ҳам бирдек иймон келтирамиз. Улар ичида машҳурлари Мусо алайҳис-саломга нозил қилинган Таврот, Исо алайҳис-саломга нозил қилинган Инжил, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламга нозил қилинган Қуръон, Довуд алайҳис-саломга нозил қилинган Забур, Иброҳим алайҳис-саломга нозил қилинган саҳифалардир. Биз Аллоҳ таолонинг барча китобларига иймон келтирамиз, улар бандаларнинг манфаатлари учун, ҳидоятга йўлланишлари учун ва улар устида ҳужжат барпо бўлиши учун туширилган эканига ишонамиз. Ким улардан баъзиларини тасдиқлаб, баъзиларини инкор қилса, ҳаммасини инкор қилган бўлади. Чунки, ҳаммаси ҳам Аллоҳнинг Каломи, бирига иймон келтириб бирини инкор қилиш дуруст эмас. Аллоҳ таоло айтади: «Ё китобнинг бир қисмига ишониб, бир қисмини инкор қиласизми? Ораларингдан ким бу ишни қилса, унинг жазоси бу дунёда расво бўлиш, Қиёмат Кунида эса қаттиқ азобга дучор қилинадилар» (Бақара: 85).
Шунингдек Қуръоннинг ҳам ҳаммасига иймон келтиришимиз, ҳаммасига амал қилишмиз фарз. Унинг кўнглимизга ёққанига амал қилиб ёқмаганини ташламаймиз.
Кимда-ким Аллоҳнинг китобларидан бирон китобни инкор қилса, ёки Қуръоннинг бир қисмини ё биронта калимаси ё ҳарфини инкор қилса, у одам Аллоҳ азза ва жаллага кофир бўлган бўлади.
وَنُسَمِّي أَهْلَ قِبْلَتِنَا مُسْلِمِينَ مُؤْمِنِينَ
117. Қибладошларимизни мўминлар, мусулмонлар, деб айтамиз.
Кимда-ким икки шаҳодат калимасини айтган бўлса ва шунда барқарор бўлса, уни мусулмон деб айтамиз. Гарчи ундан баъзи маъсиятлар ва ҳатто гуноҳи кабиралар содир бўлса, лекин гуноҳи ширкка етмаган бўлса, уни исломи ва иймони ноқис ва фосиқ мусулмон деймиз. Гуноҳлари ширк даражасига бормаган бўлса, уни кофирликка ҳукм қилмаймиз. Бу аҳли сунна вал-жамоатнинг эътиқодидир. Улар ширкдан паст гуноҳлар сабабли кишини кофирликка ҳукм қилмайдилар, балки бу билан иймони ноқис бўлади, гуноҳ соҳиби диндан чиқариб юбормайдиган фисқ билан фосиқ бўлди, дейдилар.
Хаворижлар эса кишини гуноҳи кабира сабабли бутунлай кофир санаб, диндан чиқариб юборишади ва дўзахда абадий қолади, дейишади.
Муътазилалар эса гуноҳи кабира соҳибини Исломдан чиқариб юборишади, бироқ куфрга ҳам киритишмайди, уни икки мавқе (Ислом ва куфр) ўртасидаги бир мавқеда, дейишади. Бироқ гуноҳи кабира устида ўлиб кетган кишини худди хаворижлар каби улар ҳам абадий дўзахга ҳукм қилишади.
Муржиалар эса бунинг бутунлай аксича, маъсият иймонга зарар етказмайди, ким Аллоҳ азза ва жаллани тасдиқ ва эътироф қилса, у одам нима ишлар қилишидан қатъий назар мўмин бўлади, дейишади. Исломнинг ҳамма рукнларини тарк қилган киши ҳам улар наздида кофир бўлмайди. Муҳими тасдиқ ва эътиқод бўлса бас, амаллар иймондан эмас, улар иймонни зиёда ҳам қилмайди, камайтирмайди ҳам, иймон келтирган ва тасдиқлаган одам комил иймонли мўмин бўлаверади, дейишади. Бу уч мазҳабнинг ҳаммаси адашган фирқалар жумласидан.
Бир қавм - яъни хаворижлар - ўта қаттиқ йўлни тутдилар, иккинчи бир қавм - муржиалар - эса ўта юмшоқ ва юзаки йўлни ушлаб, гуноҳларнинг ҳеч қандай зарари йўқлигини даъво қилдилар.
Аҳли сунна вал-жамоа эса ўрта йўлни ушлаган, уларнинг мазҳаблари Китобу Суннатдан олинган адолатли йўл бўлиб, унда далиллар ўртасини жамланган. Хавориж ва муътазилалар фақат ваид (огоҳлантирув ва қўрқитув)га оид нас (қатъий далил)ларни олиб, ваъда (афву марҳамат)га оид далилларни тарк қилишди. Муржиалар эса ваъдага оид далилларни олиб, ваъидга оидларини тарк қилишди. Аҳли сунна вал-жамоа ваъдага оид ҳужжатларни ҳам, ваъидга оид ҳужжатларни ҳам олганлар ва улар ўртасини жамлаганлар. Энг тўғри йўл шудир. «Илмда собитқадам бўлган кишилар эса: «У Китобга иймон келтирганмиз. Ҳамма оятлари Парвардигоримиз ҳузуридандир»,- дейдилар» (Оли Имрон: 7), залолат аҳлига ўхшаб бир томонни олиб, бошқа томонни тарк қилмайдилар, «Энди дилларида ҳақ йўлдан оғиш бўлган кимсалар одамларни алдаб фитнага солиш ва ўз ҳавойи нафсларига мувофиқ таъвил-тафсир қилиш учун Унинг муташобиҳ оятларига эргашадилар» (Оли Имрон: 7), муташобиҳ оятларни олишади, бироқ ўша оятларни изоҳлаб берувчи муҳкам оятларни тарк қилишади.
Мусаннифнинг: «мўминлар, мусулмонлар, деб айтамиз» деган сўзлари комили мутлақ маъносида эмас, чунки улар баъзан ислому иймонда ноқис ҳам бўлиб қоладилар, Аллоҳ таоло томонидан ваидга сазовор ҳам бўладилар.
Ассаламу алайкум ва рохматуллох
آمـَنـَّا بـِذلك كُلـِّهِ، و أيقـَنـَّا أنَّ كُلاً مِنْ عِنْدِه
39. Yuqoridagilarning barchasiga iymon keltirdik va barchasi Uning huzuridan ekanligiga aniq ishondik.
Yuqorida zikr qilingan aqidaning avvalidan to oxirigacha e'tiqod qilamiz va Alloh taologa shu e'tiqod bilan sigʻinamiz. Ular faqat tilimizdagi gaplar emas, balki bularga dilimizdan ishonamiz.
و إنَّ مُحمَّدًا عَبْدُه المُصْطَفَى، ونـَبِيـُّهُ الْمُجْـتَـَبى، ورَسُولُهُ الْمُْرتَـَضى
40. (Yana shuni aytamizki,) Muhammad sollallohu alayhi va sallam Uning tanlangan bandasi, saralangan paygʻambari hamda (Parvardigori undan) rozi boʻlgan rasulidirlar.
Muallif rahimahulloh soʻzlarining avvalida Alloh subhanahu va taoloni tanish, Uning yolgʻiz Oʻzi ibodatga sazovor ma'bud va tarbiyatkunanda ekaniga, Uning kamolot sifatlari va jalolat vasflari bilan azaliy va abadiy sifatlangan ekaniga e'tiqod qilish kabi U zot haqqida vojib boʻlgan narsalarni bayon qilgach, endi paygʻambarimiz sollallohu alayhi va sallam haqlarida e'tiqod qilish lozim boʻlgan narsalarga oʻtdilar. «Allohning tavhidi xususida Alloh tavfiqi ila e'tiqod qilib aytamizki: Alloh yakkadir, Uning sherigi yoʻqdir...» degan soʻzlarining davomi sifatida «Yana shuni aytamizki, Muhammad sollallohu alayhi va sallam Uning tanlangan bandasi...» deydilar. Shunday e'tiqod qilish vojib, Alloh subhanahu va taoloning uluhiyatiga qanday guvohlik bersak, Muhammad sollallohu alayhi va sallamning paygʻambarliklariga ham xuddi shunday guvohlik berishimiz lozim. Shuning uchun ham bu ikki shahodat kalimalari doimo chambarchas va har doim yonma-yon zikr qilinadi.
«Muhammad» paygʻambarimiz sollallohu alayhi va sallamning mashhur ismlaridir. Bu haqda Qur'oni karimda kelgan:
«Muhammad sizlardan biron kishining otasi emasdir, balki u Allohning paygʻambari va paygʻambarlarning soʻnggisidir» (Ahzob: 40).
«Iymon keltirgan va yaxshi amallar qilgan hamda Muhammad (sollallohu alayhi va sallam)ga nozil qilingan narsaga (Qur'onga) - holbuki u Parvardigorlari tomonidan kelgan haqiqatdir - iymon keltirgan zotlarning esa yomonlik-gunohlarini oʻchirur va ishlarini oʻnglar» (Muhammad: 2).
«Muhammad Allohning paygʻambaridir» (Fath: 29).
Qur'onda Alloh taoloning Iyso alayhis-salom tilidan keltirgan soʻzlari orasida paygʻambarimiz sollallohu alayhi va sallamning Ahmad degan ismlari ham zikr qilingan: «Ey Bani Isroil, albatta men Allohning sizlarga (yuborgan) paygʻambaridirman. (Men) oʻzimdan oldingi Tavrotni tasdiqlovchi va oʻzimdan keyin keladigan Ahmad ismli bir paygʻambar haqida xushxabar beruvchi boʻlgan holda (yuborildim)» (Saf: 6).
Hadislarda U zotning boshqa ismlari ham kelgan, Ibnul Qayyim «Jaloul-afhom» kitoblarida ularni zikr qilgan.
Rasululloh sollallohu alayhi va sallamni bilish din vojibotlari va Islom asoslaridan. Shayx Muhammad ibn Sulaymon «Uch asos» kitobida aytadi: «Birinchi asos: Allohni tanish, ikkinchi asos: Uning paygʻambari sollallohu alayhi va sallamni tanish, uchinchi asos: Islom dinini dalillar bilan bilish». Demak, sizga Allohni tanish qanchalik vojib boʻlsa, Uning paygʻambari sollallohu alayhi va sallamni va u zot olib kelgan Islom dinini dalillar bilan bilish shunchalik vojib boʻladi. Mayyit qabriga qoʻyilgach soʻraladigan asosiy narsalar ham shulardir.
Muhammad sollallohu alayhi va sallam Alloh azza va jallaning bandasidirlar, u kishiga na uluhiyatdan, na rububiyatdan biron nasiba-ulush berilmagan. U zot Allohning bandasi va elchisi, Uning buyruqlariga boʻysunuvchi, qaytariqlaridan tiyiluvchi va Alloh azza va jalladan yetkazuvchidirlar. Bunda Rasululloh sollallohu alayhi va sallam xususlarida gʻuluv ketuvchilarga raddiya borki, ba'zilar u zotni uluhiyat yoki rurubiyatdan nasibador qilishadi va Alloh bilan birgalikda u kishiga ham duo-iltijo qilishadi. Bu esa goʻyo masihiylar Iyso ibn Maryam haqlarida gʻuluv ketib, uni Allohning oʻgʻli yoki xudo deb yoki uchta ilohning biri deb da'vo qilishlariga oʻxshab ketadi.
«Tanlangan bandasi» degan soʻzda gʻuluv ketishdan qaytarish bor. U kishi banda, samovotu yerdagi barcha mavjudot Alloh azza va jallaning bandalaridir. Alloh subhanahu va taolo aytadi: «Osmonlar va yerdagi bor jonzot (qiyomat kunida) Rahmon (huzuriga) banda-qul holida kelur» (Maryam: 93).
Maloikalar Allohning bandalaridir: «Yoʻq, (farishtalar aslo Allohning bolalari emas, balki) ulugʻ bandalardir. (Farishtalar) U zotdan ilgari biron soʻz aytmaydilar (ya'ni Alloh buyurmagan biron ishni qilmaydilar), Ular (Allohning) amri farmoni bilangina amal qilurlar» (Anbiyo: 26, 27).
Rasullar va nabiylar Allohning bandalaridir. Alloh subhanahu va taolo Nuh alayhis-salom haqida: «Zero, u doimo shukr qiluvchi banda edi» (Isro: 3), «Ular Bizning bandamiz (Nuh)ni yolgʻonchi qilishdi» (Qamar: 9), deydi.
Dovud «Bizning bandamiz (toat-ibodatda) quvvat sohibi boʻlgan Dovudni eslang! Darhaqiqat u (Alloh rozi boʻladigan yoʻlga) butunlay qaytuvchidir» (Sod: 17), deydi.
Sulaymon alayhis-salom haqida: «(Sulaymon) naqadar yaxshi bandadir. Darhaqiqat u (Alloh rozi boʻladigan yoʻlga) butunlay qaytuvchidir» (Sod: 30), deydi.
Ayyub alayhis-salom haqida: «(Ey Muhammad sollallohu alayhi va sallam), bandamiz Ayyubning Parvardigoriga nido qilib «Darhaqiqat meni shayton balo va azob bilan ushladi», degan paytini eslang!» (Sod: 41), deydi.
Iyso alayhis-salom haqida: «U faqatgina Biz (paygʻambarlik) in'om etgan bir bandadir» (Zuxruf: 59), deydi.
Agar maxluqotlarning eng ulugʻi boʻlgan nabiylar, rasullar, maloikalar Allohning bandalari boʻlar ekan, endi ulardan quyiroqda turuvchi aziz-avliyolar-u solih kishilar albatta banda ekanliklari aniqdir.
Paygʻambarlarning eng afzali va soʻnggisi boʻlmish Muhammad sollallohu alayhi va sallamni Alloh taolo quyidagi oyatlarda banda deb atadi:
«Agar biz bandamizga tushirgan narsadan (Qur'ondan) shak-shubhada boʻlsangiz...» (Baqara: 23).
«Barcha olamlarni (oxirat azobidan) qoʻrqituvchi boʻlsin deb Oʻz bandasi (Muhammad sollallohu alayhi va sallam)ga Furqon - Qur'on nozil qilgan zot - Alloh barakotli - Buyukdir» (Furqon: 1).
«(Alloh) bir kecha, Oʻz bandasi (Muhammad sollallohu alayhi va sallam)ni - unga oyat-moʻ'jizalarimizdan koʻrsatish uchun (Makkadagi) Masjid-al-haromdan (Quddusdagi) Biz atrofini barakotli qilib qoʻygan Masjid-al-Aqsoga sayr qildirgan (barcha aybu nuqsondan) pok Zotdir» (Isro: 1).
Bandalik maqomi eng oliy maqomlardan boʻlib, Alloh azza va jallaga banda boʻlishdan yuksak sharaf yoʻq.
Rasululloh sollallohu alayhi va sallam aytganlar: «Meni nasorolar Iyso ibn Maryamni maqtab koʻklarga koʻtarganidek koʻkka koʻtarib maqtamanglar. Men oddiy bir bandaman. Allohning bandasi va rasuli, denglar»11.
Muhammad sollallohu alayhi va sallam Mustafo - tanlangan va saralab olingandirlar. Ya'ni, Alloh subhanahu va taolo u zotni qavmlari orasidan Oʻz risolatiga tanlab olgan. Alloh Oʻzining risolatini qaerga qoʻyishni yaxshi biladi, unga sazovorligini va ushbu vazifani ado eta olishini bilgan kishisinigina unga ixtiyor qiladi. Chunki, bu juda ogʻir va ulkan vazifa boʻlib, Alloh taolo unga noloyiq odamni hargiz tanlamaydi: «Alloh paygʻambarlik vazifasini qaerga qoʻyishni yaxshiroq biluvchidir» (An'om: 124). (Saralangan deb tarjima qilganimiz) Mujtabo ham mustafo ma'nosidadir.
Nabiy - Alloh taolo tomonidan shariat tushirilgan va lekin uni tabligʻ qilishga-yetkazishga buyurilmagan kishidir, rasul esa Alloh taolo tomonidan shariat tushirilgan va uni tabligʻ qilishga amr qilingan kishidir. Tabligʻ qilishga buyurilish - odamlarni unga tortish va u sababli jang qilishga buyurilish ma'nosidadir.
Undan tashqari, nabiyga ham vahiy keladi, u ham Alloh azza va jallaga da'vat qiladi. Lekin u oʻzidan avvalgi paygʻambarga ergashgan va uning yoʻlida yurgan, alohida xos shariat olib kelmagan boʻladi. Bani Isroil paygʻambarlari shu qabildan boʻlib, ular Muso alayhis-salomga nozil qilingan Tavrotga da'vat qilib kelardilar.
فـَلـَوْ اجْتـَمَعَ الْخَلْقُ كُلُّهُمْ عَلى شَيءٍ كَتَبَهُ اللهُ تعالى فيه أنَّهُ كَائِنٌ، لِيَجْعَلوهُ غـَيْر كائِن - لم يَقـْدِرُوا عَليهِ. ولو اجْتـَمَعُوا كُلـّهُمْ على شَيْءٍ لـَمْ يَـكْتبْهُ اللهُ تعالى فِيه، لِيَجْعَلـُوهُ كَائِناً لـَمْ يَقدِرُوا عَليْهِ.
100. Аллоҳ Таоло Лавҳда "бўлади", деб ёзиб қўйган нарсани бўлдирмаслик учун барча махлуқотлар жамлансалар ҳам, қўлларидан ҳеч нарса келмайди. Аллоҳ Таоло Лавҳга ёзмаган нарсани бўлдириш учун барча халойиқ жамланса ҳам, ҳеч нарсага эришолмайди.
Аллоҳ таоло Лавҳул маҳфузга ёзиб қўйган битикни ўзгартиришга ҳеч ким қодир эмас. Аллоҳ таоло ёзиб қўйган нарсани ўзгартириш учун барча халойиқлар йиғилсалар ҳам, бунга қодир бўлмайдилар. Агар Аллоҳ таоло лавҳга ёзмаган нарсани бўлдириш учун барча халойиқлар йиғилсалар ҳам, бунга қодир бўлмайдилар. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинган ҳадисда келганидек: «Билгинки, барча махлуқотлар сенга бир фойда бермоқ ниятида жамланса ҳам, фақат Аллоҳ таоло сенга ёзиб қўйган фойданигина бера олади. Агар улар сенга бир зарар бермоқ қасдида тўплансалар ҳам, фақат Аллоҳ сенга ёзиб қўйган зарарнигина бера олишади. (Тақдир) қаламлари кўтарилди, (тақдир битилган) саҳифалар қуриди».30
Демак, Аллоҳ азза ва жалла лавҳул маҳфузга битиб қўйган нарсани ўзгартириш ҳам, алмаштириш ҳам имконсиз иш.
1 Жарир ибн Абдуллоҳ ал-Бажалий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Биз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳузурларида эдик, тўлин ойга қараб туриб дедилар: “Яқинда сизлар Роббингизни худди шу ойни кўриб турганингиздек кўрасиз. У зотни кўришда талашиб-тортишмайсиз...” (Имом Бухорий (554) ва Имом Муслим (633) ривоятлари.
2 Имом Муслим (181) ва имом Термизий (2557) ривоятлари.
3 Имом Бухорий (554, 806, 7434) ва Имом Муслим (182) «Бир-бирингизга зарар бермаган ҳолда» ибораси билан ривоятлари.
4 Абу Мусо Ашъарий розияллоҳу анҳудан: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: «Икки жаннат кумушдан, ундаги идишлар ва бошқа нарсалар ҳам кумушдандир. Икки жаннат тиллодан, ундаги идишлар ва бошқа нарсалар ҳам тиллодандир. Қавм (бандалар) билан уларнинг Роббиларига қарашлари орасида «Адн» жаннатида Унинг Юзидаги улуғлик ридоси қолади холос» (Бухорий (4878, 4880) ва Муслим (180) ривоятлари).
5 Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Аллоҳга энг ёқимсиз одам жанжалкаш, хусуматгўй кимсадир» (Бухорий (2457) ва Муслим (2668) ривоятлари.
6 Субкий, «Табақот уш-Шофеъия» (8/96).
7 Исро ва меърож ҳақидаги ҳадисни Бухорий (3207, 7517) ва Муслим (162) келтирганлар.
8 Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Ҳовузимнинг катталиги Айла билан Яманнинг Санъоси ўртасичадир. Кўзаларининг сони осмон юлдузларичадир» (Бухорий (6580) ва Муслим (2303) ривоятлари).
9 Абдуллоҳ ибн Амр розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Ҳовузим (катталиги) бир ойлик йўл, суви сутдан оқ, ҳиди мушкдан хушбўй, кўзалари осмон юлдузларича, ундан бир бор ичган киши асло ташна бўлмайди» (Бухорий (6579) ва Муслим (2292) ривоятлари.)
مَا كَذبَ الفؤَادُ مَا رَأَى، فـَصلّى الله عليه و سلم فِي الآخِرَةِ و الأُوْلـَى
76. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг қалблари қўзлари кўрган нарсани инкор қилмади. У зотга дунёю охиратда Аллоҳнинг салавотлари бўлсин.
Номлари зикр қилинганда салавоту салом айтишимиз у зотнинг бизнинг устимиздаги ҳақларидан: «Албатта Аллоҳ ҳам, Унинг фаришталари ҳам пайғамбарга дуою салавот айтурлар. Эй мўминлар, сизлар ҳам у зотга саловот ва саломлар айтинглар!» (Аҳзоб: 56).
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам тонг отганидан сўнг Макка мушрикларига бу воқеа ҳақида айтиб берганларида уларнинг куфрлари ва у кишини ёлғончи санашлари яна ҳам зиёда бўлди. «Биз Фаластинга бир ойдан кўпроқ вақтда бориб келамиз-у, бу бир кечада бориб келган эмиш!», дейишди, айрим иймони заиф кимсалар шу ҳодиса сабаб диндан чиқиб, муртад бўлиб ҳам кетишди. Иймони бақувват кишилар эса у зотнинг сўзларини тасдиқладилар. Абу Бакр розияллоҳу анҳуга: «Биродарингиз айтаётган гапга нима дейсиз?» дейилганда у киши: «Нима деяптилар?», деб сўрадилар. «Бир кечада Байтул Мақдисга бориб келганмиш!», дейишди. «Агар шундай деган бўлсалар, ҳақиқатан шундай бўлган бўлади. Чунки у зот ҳавойи хоҳишларидан гапирмайдилар», дедилар ва: «Мен у кишидан бундан ҳам узоқроқ нарсани, яъни осмондан хабар - яъни ваҳий - қабул қилишларини тасдиқлайман-ку, нега энди бу хабарни тасдиқламай?!», дедилар. Бу - мустаҳкам ва эгилмас, бақувват иймон намунасидир!
و الْحَوْضُ- الَّذِي أَكْرَمَهُ اللهُ تَعالَى بِهِ غِياثًا لأُمَّتِهِ- حَقٌّ
77. Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламга - умматларига мадад бўлсин учун - Аллоҳ Таоло инъом этган ҳавзи Кавсар ҳақдир.
Аҳли сунна вал-жамоат қиёмат куни содир бўлувчи ишлар ҳақида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ривоят қилинган саҳиҳ хабарларга эътиқод қилади. Ушбулардан бири ҳавзи Кавсарга бўлган эътиқоддир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам қиёмат куни маҳшарда у зотга иймон келтирган ва йўлларига эргашган кишилар келиб, сув ичадиган бир ҳовузлари бўлишини хабар берганлар ва ундан бир бор ичган киши асло ташналик нималигини билмаслигини айтганлар8.
Қиёмат кунининг иссиғи ўта кучли бўлганидан жуда қаттиқ ташналик пайдо бўлади. Шунда Аллоҳ таоло мазкур ҳовузни Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам умматларини сув билан сероб этадиган ғиёс-мадад қилиб қўяди. Маълумки, осмондан ёғадиган ғайс-ёмғир билан ерлар кўкариб, оби ҳаёт ҳосил бўлади. Худди шунга ўхшаш, мазкур ҳовуз Аллоҳ таоло бандаларини сувга қаттиқ муҳтож бўлган пайтларида сероб этадиган ғиёс (оби раҳмат) бўлади.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ушбу ҳовузларининг узунлиги бир ойлик йўл, эни бир ойлик йўл эканини, идишлари осмон юлдузлари сонича эканини, ундан бир бор ичган киши асло ташналик нималигини билмаслигини, унинг суви сутдан оқ ва асалдан ширин эканини хабар берганлар9.
Яна у зот хабар берганларки, баъзи кишилар ҳовузга яқинлашганларида ундан тўсиладилар ва сув ичишдан ман қилинадилар. Шунда у зот соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Эй Роббим, умматим, умматим», деганларида Аллоҳ азза ва жалла: «Сиздан сўнг улар нима ишларни пайдо қилишганини сиз билмайсиз», дейди. Шунда у зот соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «(Динимни) ўзгартирган кишиларга ҳалокат ва (Аллоҳнинг раҳматидан) узоқлик бўлсин!», дейдилар.10
Кофир ва муртад бўлганлар, суннатни тарк қилиб, хоҳиш-ҳаволарига эргашиб, ҳар хил бузуқ йўлларни тутган, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга мухолиф бўлган бидъат ва залолат аҳли Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ушбу ҳовузларидан сув ичишдан ман қилинадилар. Чунки, улар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг йўлларини ўзгартирган эдилар. Унга фақат Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг суннатларига сўзда ҳам, амалда ҳам, эътиқодда ҳам маҳкам эргашган кишилар кела оладилар.
Баъзи уламолар «Биз сизга Кавсарни ато этдик» (Кавсар: 1) оятидаги «Кавсар»дан мурод мана шу ҳовуздир, деганлар. Баъзилари эса кавсарнинг маъноси - «кўп яхшиликлар» дегани эканини айтганлар. Шаксиз, мазкур ҳовуз ҳам ўша кўп яхшиликлар жумласига киради, чунки у Ислом уммати учун катта яхшиликдир.11 Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ушбу ҳовузларига ишониш ва эътиқод қилиш, қиёмат куни ушбу ҳовуз сувидан баҳраманд бўлиш ва ундан ман қилинмаслик учун суннатни маҳкам тутиш вожиб бўлади.
4) Alloh taoloning fe'l-ishlari haqida soʻz yuritgan hamma oyatlar rububiyat tavhidi xususidadir.
Ibodat, unga buyurish va chaqirish haqida soʻz yuritgan barcha oyatlar uluhiyat tavhidi xususidadir.
Alloh azza va jallaning ism va sifatlari haqida soʻz yuritgan barcha oyatlar ism va sifatlar tavhidi xususidadir.
Mazkur uch qismdan asosiy maqsad uluhiyat tavhididir. Chunki, paygʻambarlar ayni shu tavhidga da'vat qilganlar, kitoblar shu tavhidni olib tushgan, shu tavhidni roʻyobga chiqarish uchun, ibodat Allohning yagona Oʻziga qilinishi va Undan oʻzgasiga sigʻinishni yoʻq qilish uchun Alloh yoʻlidagi jihodlar boʻlgan.
Rububiyat tavhidini va shu jumladan ism va sifatlar tavhidini xalqlardan birontasi inkor qilmagan edi, buni Alloh taolo koʻp oyatlarda zikr qilgan, kofirlarning ham Allohni yaratuvchi, rizq beruvchi, tiriltiruvchi, oʻldiruvchi, butun borliqni boshqaruvchi deb iqror boʻlishlarini, bu xususda muxolif emasliklarini bayon qilgan. Tavhidning bu turiga cheklanib qolish insonni jannatga olib kirolmaydi. Chunki, Paygʻambar sollallohu alayhi va sallam rububiyat tavhidiga iqror boʻlib turgan kishilarga qarshi jang qilganlar, ularning qonlarini va mollarini halol sanaganlar.
Agar rububiyat tavhidining oʻzi kifoya qilsaydi, Rasululloh sollallohu alayhi va sallam ularga qarshi aslo jang qilmagan boʻlardilar. Va hatto paygʻambarlar yuborilishiga hojat ham qolmas edi. Demak, bu narsa dalolat qiladiki, asosiy koʻzlangan maqsad uluhiyat tavhidi ekan. Rububiyat tavhidi esa kishini u sari yetaklaydigan yoʻlchi va unga yoʻllaydigan belgi-alomatdir. Shuning uchun Alloh taolo Oʻzining ibodatiga buyurgan vaqtda uluhiyat tavhidiga burhon-hujjat qilish va rububiyatni e'tirof qilib, uluhiyatni inkor qiladigan kofiru mushriklarni mulzam qilish uchun osmonlaru yerni yaratganligini, butun maxluqotining ishlarini Oʻzi yurgizib turishini zikr qilgan. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam mushriklarga: «La ilaha illalloh» (Bir Allohdan oʻzga barhaq ma'bud yoʻq) denglar», deganlarida ular: «(Shuncha) xudolarni bitta xudo qilib olibdimi?! Haqiqatan bu juda qiziq narsa!» (Sod: 5), deyishdi4. Alloh subhanahu va taolo aytadi: «Qachon yolgʻiz Alloh zikr qilinsa, oxiratga iymon keltirmaydigan kimsalarning dillari siqilib ketar. Qachon U zotdan oʻzga butlar zikr qilinganida esa banogoh ular shodlanib keturlar» (Zumar: 45), «Ular oʻzlaricha: «Hech qanday barhaq iloh yoʻq, magar yolgʻiz Allohgina barhaqdir», deyilgan vaqtda kibr-havo qilgan edilar. Va ular «Hali bizlar bir majnun shoirni deb xudolarimizni tark qilar ekanmizmi?» der edilar» (Vas-soffat: 35, 36).
Ular uluhiyat tavhidini xohlashmas, ma'budlar koʻp boʻlishini va har kim oʻzi istagan ma'budiga sigʻinishini istardilar.
Buni bilish juda muhim, chunki avvalda ham, hozirda ham adashgan firqalar faqat rububiyat tavhidiga ahamiyat qaratishadi, ular nazdida banda agar Allohning yaratuvchi va rizq beruvchi ekanini tan olsa bas, uni musulmon deb bilishadi, bu narsani aqidalarida bitib qoʻyishgan. Mutakallimlarning (ya'ni kalom va falsafa ahlining) aqidalari rububiyat tavhidini tahqiq qilish va unga dalillar keltirishdan nariga oʻtmaydi.
Holbuki, buning oʻzi kifoya qilmaydi, balki uluhiyat tavhidi boʻlishi zarur. Alloh taolo: «Aniqki, Biz har bir ummatga: «Allohga ibodat qilinglar va Togʻut (Allohdan oʻzga ibodat qilinadigan har bir narsa) dan yiroq boʻlinglar», (degan vahiy bilan) bir paygʻambar yuborganmiz» (Nahl: 36) deydi va odamlarni Allohning ibodatiga, ya'ni uluhiyat tavhidiga buyuradi. Yana U zot shunday deydi: «(Ey Muhammad sollallohu alayhi va sallam), Biz sizdan ilgari yuborgan har bir paygʻambarga ham: «Hech qanday barhaq iloh yoʻq, magar Mengina Haqdirman, bas Mengagina ibodat qilinglar», deb vahiy yuborgandirmiz» (Anbiyo: 25), «Allohga bandalik qilinglar va Unga hech narsani sherik qilmanglar!» (Niso: 36).
Barcha oyatlar uluhiyat tavhidiga buyuradi va unga chorlaydi. Barcha paygʻambarlar uluhiyat tavhidiga da'vat qilganlar, ummatlarini unga buyurganlar va shirkdan qaytarganlar. Tavhiddan asosiy maqsad va gʻoya ham shu oʻzi aslida. Ism va sifatlar tavhidiga kelsak, jahmiyya, mu'tazila va ash'ariylar kabi bid'at ahli uni oʻzaro ba'zi farqlar bilan inkor qilishgan.
«Allohning tavhidi xususida Alloh tavfiqi ila e'tiqod qilib aytamizki - ya'ni ahli sunna val-jamoa aytadiki - : Alloh yakkadir, Uning sherigi yoʻqdir» deydi muallif.
Aqida va tavhidning ma'nosi bir, xoh aqida deb, xoh tavhid deb, xoh iymon deb nomlansin, nomlari turlicha boʻlgani bilan ma'nosi bittadir.
«Alloh tavfiqi ila» degan soʻzlaridan murod - Alloh azza va jallaga taslim boʻlish, Unga tazarru' qilish, kuch-quvvatni faqat Unga xoslashdir. Inson oʻziga yuqori baho bermasligi, balki «Allohning tavfiqi bilan», «Allohning xohish-irodasi bilan», «Allohning qudrati bilan» demogʻi lozim, ulamolar rahimahumullohning odoblari shunday.
«Alloh yakkadir, Uning sherigi yoʻqdir» - Tavhid shudir, U zot Oʻzining rububiyatida yagona, uluhiyatida yagona, ism va sifatlarida yagona.
☝☝☝👍
كَمَا نـَطقَ بهِ كِتابُ رَبِّـنـَا: وُجُوهُ يَومَئِذٍ نـَاضِرَة إلى رَبِّهَا نـَاظِرَة (القيامة: 22-23.)
58. Парвардигоримиз китобида айтилганидек: «У Кунда (мўминларнинг) юзлари яшнаб, Парвардигорларига боқиб турувчидир!» (Қиёмат: 22, 23).
Юқорида айтиб ўтилганидек, агар نظر (назар солмоқ) феъли إلى (-га) ҳарфи билан бирга келса, «қарамоқ, кўз билан кўрмоқ» маъноларида бўлади. Муътазилийлар إلَى رَبِّهَا ояти калимасидаги إلى ни «неъматлар» маъносини англатувчи исми жамъ, дейишиб: «Парвардигорининг неъматларига боқиб турувчидирлар» маъносида, дейишди. Бу ақлли кишининг кулгисини келтирадиган таҳриф (оят маъносини бузиш)дир. Чунки, ҳарф ҳеч қачон жамъга айлантирилмайди.
و تَفْسِيرُهُ عَلَى مَا أرَادَ اللهُ تعالى وعَلِمَهُ
59. Бу оятлар шарҳи Аллоҳ таоло Ўзи ирода қилгани ва билганидекдир.
Яъни, «Парвардигорларига боқиб турувчидир» (Қиёмат: 23) оятининг тафсири Аллоҳ азза ва жалла ирода қилгани каби, кўзлар билан кўриш маъносидадир, бидъат аҳли ирода қилган маъноларда эмас.
و كُلّ مَا جَاءَ فِي ذلك مِنْ الحَدِيثِ الصَّحِيحِ عَـنْ رَسولِ اللهِ صلى الله عليه وسلم فَهُوَ كَمَا قالَ
60. Шу ҳақда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ривоят қилинган ҳар қандай саҳиҳ ҳадисни у зот қандай айтган бўлсалар шундайлигича қабул қиламиз.
Аллоҳ таолони кўриш ҳақлиги ҳақида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ривоят қилинган ҳар бир ҳадисни Қуръонда бу ҳақда келган оятларни қандай қабул қилсак шундай, ҳақиқатига кўра қабул қиламиз. Чунки, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг сўзлари Аллоҳ тарафидан ваҳийдир: «Ва у ўз ҳавойи-хоҳиши билан сўзламас. У фақат (Аллоҳ томонидан пайғамбарга) ваҳий қилинаётган (туширилаётган) бир ваҳийдир» (Ван-нажм: 3, 4). У зот соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг сўзлари иккинчи ваҳий деб номланади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам кўп мутавотир ҳадисларида мўминлар қиёмат куни Роббиларини кўришлари ҳақида хабар берганлар. Бунга ҳеч қандай таҳрифсиз (ўзгартирмасдан), таътилсиз (йўққа чиқармасдан), тамсилсиз (ўхшатмасдан), такйифсиз (қандайлигини суриштирмасдан) иймон келтириш вожиб бўлади.
129 davomi Ушбу оятлар иймоннинг зиёдаланиши ва камайишига далил бўлади.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтганлар: «Сизлардан ким бир мункарни кўрса, уни қўли билан ўзгартирсин. Агар қодир бўлмаса тили билан (ўзгартирсин), унга ҳам қодир бўлмаса қалби билан (ёмон кўрсин), мана шу иймоннинг энг заифидир»14. Бу ҳам иймоннинг камайишига далилдир.
Бир ривоятда: «Бундан кейин хардал уруғичалик ҳам иймон йўқ!».15 Бу иймон камайиб бориб, ҳатто хардал (хантал, горчица) уруғи вазнича бўлиб қолишига далилдир.
Саҳиҳ ҳадисда келадики: «Жаннат аҳли жаннатга, дўзах аҳли дўзахга киради, сўнгра Аллоҳ таоло: «Кимнинг қалбида хантал уруғи мисқолича иймон бўлса, уни (дўзахдан) чиқаринглар!» деб амр этади»16.
Демак, иймон - тил билан айтиш, дил билан эътиқод қилиш ва аъзолар билан амал қилишдир, у тоат билан зиёда бўлади, маъсият билан камаяди. Бу унинг Китобу Суннатдан олинган саҳиҳ таърифидир.
У ҳанафийлар айтганидек, фақат тил билан айтиш ва қалб билан тасдиқлаш эмас.
Карромиялар айтганидек, фақат тил билан айтиб қўйиш ҳам эмас.
Ашъарийлар айтганидек, қалб билан тасдиқлаб қўйишгина ҳам эмас.
Жаҳмиялар айтганидек, кўнгилда билиб қўйишгина ҳам эмас.
Муржиалар тўрт тоифа бўлиб, улар ичида ҳақдан энг узоғи жаҳмиялардир. Улар сўзича Фиръавн ҳам мўмин бўлади, чунки у қалби билан таниган, иблис ҳам мўмин бўлади, чунки у ҳам қалби билан Раббини таниган.
Ашъарийларнинг иймон қалб билан тасдиқлаш, деган сўзларига кўра, Абу Лаҳаб, Абу Толиб, Абу Жаҳл ва бошқа мушриклар ҳаммаси мўмин бўлади. Чунки, улар кўнгилларида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳақлигига ишонишар ва тасдиқлашар эди. Лекин кибрлари ва ҳасадлари ҳақни тан олишларига ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга эргашишларига йўл қўймаган эди.
Яҳудлар дилларида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламни Аллоҳнинг элчиси эканларини эътироф этишарди, лекин ҳасад ва кибр уларни ҳаққа эргашишдан ман қилди:
«Биз китоб ато этган кимсалар (яҳудий ва насронийлар) уни (Муҳаммад пайғамбарни) ўз фарзандларини таниган каби танийдилар. (Яъни ўзларининг илоҳий китобларида у ҳақда ўқиганлар). Ва албатта улардан бир гуруҳи билганлари ҳолда ҳақиқатни беркитадилар» (Бақара: 146).
«(Эй Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам), уларнинг гаплари шак-шубҳасиз сизни маҳзун қилишини билурмиз. Зотан, улар сизни ёлғончи қилмайдилар, балки бу золимлар Аллоҳнинг оятларини инкор қиладилар» (Анъом: 33). «Сизни ёлғончи қилмайдилар» дегани «сизни тасдиқлайдилар» деганидир.
Абу Толиб айтган эди (шеър мазмуни):
«Муҳаммаднинг дини барча динлардан яхшироқ экани менга маълум, агар маломат ва ҳақоратдан қўрқмасайдим, аниқки, ўзимни унга қучоқ очган кўрардим».
فَإنكارُ عِلمِ المَوجُودِ كُفْرٌ, وادِّعَاءُ عِلْمِ الْمَفْقودِ كُفرٌ
97. Бор илмни инкор қилиш ҳам, йўқ (яъни имконсиз, бандаларга берилмаган) илмни даъво қилиш ҳам куфрдир.
Шаръий илмни ва унда бўлган буйруғу қайтариқларни, ўтмишу келажак ҳақида берилган хабарларни инкор қилиш куфрдир.
Ғайб илмини даъво қилиш ҳам куфрдир: Айтинг: «Осмонлар ва ердаги бирон кимса ғайбни билмас, магар Аллоҳгина (билур)» (Намл: 65). Махлуқотлар ичида энг комили бўлган зот соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Агар ғайбни билганимда эди, яхши амалларни кўпайтирган бўлур эдим ва менга бирон зиён етмаган бўлур эди» (Аъроф: 188), деганлар. Демак, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳам ғайбни билмайдилар, фақат Аллоҳ у кишига билдирган нарсанигина биладилар: «Ва улар У зотнинг илмидан фақат Ўзи истаган нарсаларнигина биладилар» (Бақара: 255).
و لا يَثْبُتُ الإيمَانُ إلا بِقَبُولِ العِلْمِ الْمَوجودِ, وَتَرْكِ طَلَبِ الْعِلْمِ الْمَفْقودِ.
98. Мавжуд илмни қабул қилиш ва йўқ (имконсиз) илмни излашдан тийилиш билангина иймон собит бўлади.
Мавжуд илм, яъни Китобу Суннат илмини қабул қилиш ва билиш имконсиз бўлган ғайб илмини Аллоҳга топшириш билан иймон мустаҳкам бўлади. «Бас, (эй Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам), айтинг: «Ғайб (яъни, келажак ва инсон идрокидан махфий бўлган барча нарсалар билими) фақат Аллоҳникидир» (Юнус: 20).
ونُؤْمِنُ بِاللَّوْحِ وَالْقَلَمِ وَبِجَمِيعِ مَا فِيهِ قَدْ رُقِمَ.
99. Лавҳга, қаламга ва лавҳга битилган барча нарсага иймон келтирамиз.
Бу ҳам юқорида ўтган қазо ва қадар ҳақидаги гапнинг давомидир. Айтиб ўтилдики, қазо ва қадарга бўлган иймоннинг тўртта даражаси бор, улардан бири - Лавҳул маҳфузга битиб қўйилган нарсаларга иймон келтиришдир. Аллоҳ таоло барча нарсанинг илмини лавҳул маҳфузга ёзиб қўйган. Ҳадисда келганидек: «Аллоҳ энг биринчи қаламни яратиб, унга: «Ёз!», деди. Қалам: «Эй Раббим, нимани ёзай?», деб сўради. «То қиёмат бўлажак барча нарсанинг (тақдирини) ёз!», деди».29 Шунда қалам то қиёматга қадар юз беражак барча нарсани ёзди.
Лавҳ, яъни Лавҳул маҳфуз ва Қаламнинг қандайлиги фақат Аллоҳнинг Ўзигагина маълум. Бу иккиси Аллоҳ азза ва жалланинг махлуқотидан эканига иймон келтирамиз.
فإنَّ اللهَ َطوَى عِلـْمَ القـَدَر عَن أنـَامِهِ
89. Зеро, Аллоҳ Таоло тақдир илмини махлуқотидан беркитди.
Бу ибора юқоридаги «тақдир аслида Аллоҳ Таолонинг бандаларидан тутган сиридир» деган сўзларни таъкидлаш учун келтирилди. Аллоҳ таоло ушбу маълумотларни махлуқотларидан яширди, чунки уларни билишдан уларга ҳеч қандай манфаат келмас эди.
و نـَهَاهُم عَن مَرَامِهِ
90. Уни билишга интилишдан бандаларини қайтарди.
Яъни, у ҳақда баҳс юритишдан қайтарди, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам саҳобалари бу ҳақда савол қилишганда ғазабланиб: «Сизлар шунга буюрилганмисизлар?! Шунинг учун яратилганмисизлар?!»27 деганлар.
كَمَا قال تعالى فِي كِتابهِ: لا يُسْألُ عَمَّا يَـفعَلُ وهُمْ يُسْألـُون (الأنبياء: 23.)
91. Аллоҳ таоло Ўзининг Китобида айтганидек: «(Аллоҳ) қилаётган иши ҳақида сўралмайди, бандалар эса сўраладилар» (Анбиё: 23).
Сиз Аллоҳ таолодан Унинг ишлари ҳақида, қазо ва қадари ҳақида сўрамайсиз, муноқаша-мунозара қилмайсиз, Аллоҳ таолога нисбатан одоб сақлайсиз. Чунки сиз бандасиз. У зот жалла ва алонинг ишларига аралаша олмайсиз. Аллоҳ таоло Ўзи қиладиган ишлардан сўралмайди. Чунки, У бирон ишни беҳикмат қилмайди. Ҳикмати эса бизга баъзан билинса, баъзан кўринмайди. Биз Аллоҳ таолонинг ҳеч нарсани бекордан бекорга қилмаслигига, албатта бирон ҳикмат учун қилганига ишонамиз. Ҳикмати бизга маълум бўлсин ё бўлмасин, фарқсиз.
Инсон ўзининг амалидан сўралади, Аллоҳ азза ва жалланинг амалларидан эмас. Шундай экан, сиз қиёмат куни ўзингиздан сўраладиган ишларга эътибор қаратинг, шу сизнинг вазифангиз.
فَمَنْ سَألَ: لِمَ فعَلَ؟ فَقَدْ رَدَّ حُكْمَ الْكِتابِ
92. «Нима учун бундай қилди?» деб сўраган кимса Қуръоннинг (юқоридаги) ҳукмини рад этган бўлади.
Яъни, кимда-ким: «Аллоҳ таоло нима учун бундай қилди? Нима учун фалон-фалон нарсаларни тақдир қилди?», деса, Қуръоннинг ҳукмини рад қилган бўлади. Чунки, Аллоҳ таоло: «(Аллоҳ) қилаётган иши ҳақида сўралмайди» (Анбиё: 23), деган.
ولا نُجادِلُ في الْقُرْآنِ، وَنَشْهَدُ أَنَّهُ كَلامُ رَبِّ الْعالَمِين
120. Қуръон хусусида тортишмаймиз. У Аллоҳ роббул оламиннинг каломи эканига гувоҳлик берамиз.
«Қуръон хусусида тортишмаймиз» деган сўз кофирлар айтишадиган «У Аллоҳнинг каломи эмас, балки Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ўзи тўқиб олган» деган сўзларни айтмасликни ҳам ўз ичига олади.
Шунингдек, Қуръон маъноларининг тафсирида мунозарага берилишни ҳам ўз ичига олади. Қуръонни ўзимизча тафсир қилмаймиз, Қуръон фақат Аллоҳнинг Китобида келган нарса билан ёки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг суннатларида келган нарса билан ёки саҳобалар айтган сўзлар билан ёки тобиинлар айтган сўзлар билан ёки у нозил бўлган араб тили тақозо қилган маъноларга кўра тафсир қилинади.
У ҳақда ўзимизнинг қосир ақлимиз билан сўз айтмаймиз. Уни нозил қилган Зотнинг Ўзи ёки уни тушунтириб етказиш топширилган пайғамбари соллаллоҳу алайҳи ва саллам ёки Мустафо соллаллоҳу алайҳи ва саллам қўлларида шогирд бўлган саҳобаи киромлар ёки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг шогирдларидан ривоят қилган тобиинлар ёки у нозил бўлган тил тафсир қилиб беради. Зеро, у очиқ-равшан араб тилида нозил бўлган. Аммо уни фалон табиб ё фалон муфаккир ё фалон фалакшуноснинг сўзлари билан тафсир қилиш тўғри бўлмайди. Чунки назариялар ўзгариб туради. Бугун бир назария ғолиб бўлса, эртага бошқа бир назария уни йўққа чиқариб тураверади. Чунки уларнинг ҳаммаси инсон ақли маҳсули. Шундай экан, Аллоҳнинг каломини айримлар қилаётгани ва «Қуръоннинг илмий мўъжизакорлиги» деб аташаётгани каби ўзгариб, алмашиб турувчи бундай нарсалар билан тафсир қилинмайди.
«У Аллоҳ роббул оламиннинг каломи эканига гувоҳлик берамиз». Қуръон Аллоҳнинг каломи, Уни Аллоҳ таоло ҳақиқатан сўзлаган, Жибрил алайҳис-салом уни Аллоҳ таолодан эшитган ва Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламга олиб келган, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам уни умматга етказганлар, уммат эса уни асрлар оша бир-бирига етказиб келмоқда. Биз уни ёзамиз, ўқиймиз, ёдлаймиз. Бироқ, у Аллоҳнинг каломи бўлиб қолаверади, на бизнинг сўзимизга, на Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг сўзларига, на Жибрил алайҳис-саломнинг сўзларига айланиб қолмайди.
نَـَزلَ بِهِ الرُّوحُ الأَمِينُ، فَعَلَّمَهُ سَيِّدَ الْمُرْسَلينَ مُحَمَّداً صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَعَلَى آلِهِ وَسَلَّمَ
121. Уни (Аллоҳ ҳузуридан) Руҳул Амийн олиб тушиб, элчилар саййиди Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламга ўргатган.
Руҳул Амийн - Жибрил алайҳис-саломдир. Бундай (омонатли фаришта) деб номланишига сабаб - у Аллоҳ тарафидан топширилган ваҳий омонатига ўта омонатдор, уни ўзгартириб, бошқача қилиб олиб келмаган, у зот яҳудлар даъво қилгани ва «Жибрил бизнинг душманимиз» дегани каби хиёнатчи эмас ёки шиаларнинг ҳаддан ошган тоифалари «Рисолат Алий розияллоҳу анҳуга эди, Жибрил хиёнат қилиб, уни Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламга келтирган» деганларидек эмас. Бундай дейиш Аллоҳни ёлғончи қилиш бўлади, чунки Аллоҳ таоло Жибрилни «Амийн» деб атаган.
Аллоҳ таоло яҳудлар ҳақида қуйидаги оятларни нозил қилган: «Айтинг (Эй Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам),: «Ким Жаброилга душман бўлса, (У Аллоҳга душмандир). Зеро у (Жаброил) Аллоҳнинг изни билан қалбингизга ўзидан аввалги китобларни тасдиқ этадиган ва мўминларга ҳидоят ва хушхабар бўлган Қуръонни нозил қилди. Ким Аллоҳга ва унинг фаришталарига, пайғамбарларига, Жаброил ва Мекоилга душман бўлса, бас, албатта Аллоҳ (бундай) кофирларга душмандир» (Бақара: 97, 98).
Ким Жибрилга ёки бошқа бирон фариштага душман бўлса, Аллоҳ унинг душманидир. Худди шунга ўхшаш, ким пайғамбарлардан биронтасига душман бўлса, у одам кофир, ким Аллоҳнинг дўстларидан биронтасига душман бўлса, ҳадисда айтилгани каби у Аллоҳга қарши муҳорабага чиқибди11. Қуръонни Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламга Жибрил алайҳис-салом таълим берган. Аллоҳ таоло айтади: «Унга (бу ваҳийни) бир кучга тўлган, соҳиби қудрат (яъни Жаброил алайҳис-салом) таълим бермишдир» (Ван-нажм: 5). Жаброил алайҳис-салом Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламга Аллоҳ таолонинг амри билан таълим берган.
إذ كَانَ تَـأْويلُ الرُؤْيَةِ- وتَأويلُ كُلِّ مَعْنـًى يُضَافُ إِلَى الرّبُوبيَّةِ- بِتَرْكِ التَّأوِيلِ، وَلُزُومِ التَّسْلِيمِ
69. Чунки қиёмат кунида Аллоҳни кўришнинг чин таъвили рубубиятга дахлдор бўлган ҳар қандай маънонинг таъвили сингари мутлақо таъвил қилмасдан тўла таслим бўлишдир.
Буларнинг ҳаммаси юқорида ўтган, Аллоҳ ва Расулидан келган нарсаларга, шу жумладан Аллоҳни кўриш ҳақидаги сўзга таслим бўлиш тўғрисида келган гапларни таъкидлаш учундир. Биз бу борадаги сўзларга аҳли бидъатлар қилганидек чуқур киришмаймиз, балки қандай келган бўлса шундай ишонамиз ва тасдиқлаймиз, мўминлар қиёмат куни жаннатга киришдан олдин Роббиларини кўрадилар, жаннатга кирганларидан сўнг яна кўрадилар, бу уларга дунёдалик пайтларида У зотни кўрмаган ҳолда иймон келтирган эканларига мукофот қилиб берилади.
وعَلَيْهِ دِينُ الْمُسْلِمِينَ
70. Ислом ана шу қоида устига барпо қилинган.
Мусулмонларнинг динлари шу қоидага - яъни Аллоҳ ва Расулидан келган нарсаларга иймон келтириб, таслим бўлиш, бу ҳақда гумонлар, ботил таъвиллар ва ноҳақ таҳрифлар қилмаслик асосига қурилган. Ислом дини шудир. Мусулмон бўлмаганлар эса Аллоҳдан ва Унинг пайғамбаридан келган нарсаларга аралашадилар ва сўзларни ўз ўринларидан ўзгартирадилар.
ومَنْ لـَمْ يَتـَوَقَّ النـَّفـْيَ و التـَّشْبيهَ، زَلَّ وَلمْ يُصِبِ التَّنْزِيهَ
71. (Аллоҳ ўзига исбот қилган сифатларни) инкор этишдан ва (уларни махлуқлар сифатига) ўхшатишдан эҳтиёт бўлмаган кимса албатта тойилади ва (аслида Аллоҳни поклашни мақсад қилган бўлса-да, Уни) поклашда хатога йўл қўяди.
Демак, таътил ва ташбеҳ орасида ўртачалик йўлини тутиш зарур. Аллоҳ таолони айбу нуқсондан поклайман деб ғулув кетиб қолиб, Унинг сифатларини йўққа чиқаришдан ҳам, уларни исботлашда ғулув кетиб, махлуқотлар сифатларига ўхшатиб қўйишдан ҳам эҳтиёт бўлиш, бу борада мўътадил йўлни тутиб, Аллоҳга Унинг Ўзи ва пайғамбари исботлаган сифатларни ташбеҳсиз, тамсилсиз, таътилсиз, такйифсиз исботлаш лозим. Мана шу энг тўғри йўлдир.
17 Миқдом ибн Маъдий Кариб розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Огоҳ бўлингларки, менга Қуръон ва яна ўшанча нарса берилди. Огоҳ бўлингларки, менга Қуръон ва яна ўшанча нарса берилди. Огоҳ бўлингларки, бир киши жойида қорнини қаппайтириб, ёнбошлаб олиб: «Қуръонни маҳкам ушланглар. Унда нимани ҳалол деб топсангиз ҳалол сананглар, нимани ҳаром деб топсангиз ҳаром сананглар...» дейди» (Аҳмад (4/130), Абу Довуд (3804, 4604) ривоятлари.
18 Термизий (691), Абу Довуд (2340), Ибн Можа (1652), Ибн Хузайма (1923), Ибн Ҳиббон (870), Ҳоким (1/424) ривоятлари.
19 Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: «Биз Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам замонларида одамларнинг энг яхшиси деб Абу Бакрни, сўнг Умар ибн Хаттобни, сўнг Усмон ибн Аффонни кўрардик» (Бухорий (3655) ривояти. Бир лафзда: «Биз Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам замонларида Абу Бакрга ҳеч кимни тенг кўрмасдик, сўнг Умарга, сўнг Усмонга (бировни тенг кўрмасдик, улардан) сўнг бошқа саҳобаларни бир-биридан афзал санамасдик» (3698).
Муҳаммад ибн Ҳанафиядан ривоят қилинади: «Мен отамдан (ҳазрат Алий розияллоҳу анҳудан): «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан кейин одамларнинг энг яхшиси ким?» деб сўрадим. «Абу Бакр», дедилар. «Ундан кейинчи?», деб сўрадим. «Умар», дедилар. Кейин Усмон дейишидан қўрқиб: «Кейин сизми?», деб сўрадим. «Мен мусулмонлардан оддий бир кишиман, холос», дедилар (Бухорий (3671) ривояти).
20 Бухорий (50) ва Муслим (10) ривоятлари.
21 Бухорий (9) ва Муслим (35) ривоятлари.
22 Муслим (101) ривояти.
23 Бухорий (6874) ва Муслим (98, 100, 101) ривоятлари.
24 Абу Саид ал-Худрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади, Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: «Жаннат аҳли жаннатга, дўзах аҳли дўзахга киради, сўнгра Аллоҳ таоло: «Кимнинг қалбида хантал (горчица) уруғи мисқолича иймон бўлса, уни (дўзахдан) чиқаринглар!» деб амр этади. Қорайиб кетган ҳолатда дўзахдан чиқарилиб, ҳаёт дарёсига ташланадилар, сўнг селдан кейин униб чиққан дон каби униб чиқадилар. Кўрганмисиз, у сарғайиб, эгри-бугри бўлиб чиқиб келади» (Бухорий (5060) ва Муслим (184, 185) ривоятлари).
25 Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Зулматли тун бўлаклари каби фитналар келишидан олдин амал қилиб қолишга шошилинглар. Унда инсон мўмин ҳолда тонг оттириб, кофир ҳолда кунни кеч қилади. Ё эса кечқурун мўмин ҳолда бўла туриб, кофир ҳолда тонг оттиради. Динини дунё матосига сотади» (Муслим (118) ривояти).
26 Жобир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Эй қалбларни айлантириб қўювчи зот! Қалбимни динингда мустаҳкам қилгин» деб дуо қилардилар. Биз: «Ё Расулуллоҳ, биздан (қалбларимиз ўзгариб қолишидан) хавф қиласизми, ахир биз сиз келтирган динга иймон келтирган бўлсак?!» деб сўрадик. «Ҳа, қалблар Аллоҳ таолонинг бармоқларидан икки бармоқ ўртасидадир, уларни Ўзи истаган томонга айлантириб қўя олади», дедилар (Термизий (2145), Ибн Можа (3834), Ҳоким (1/525, 526, 4/321) ривоятлари, Заҳабий Ҳокимга мувофиқ бўлган, Термизий: «ҳасан ҳадис» деган.
Муслим Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилиб келтирган ҳадисда Раcулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Одам фарзандлари қалбларининг бари Раҳмон азза ва жалланинг икки бармоғи ўртаcида худди бир дона қалб миcолидир. Уни хоҳлаган тарафга буриб қўюр. Эй қалбларни хоҳлаган тарафга буриб қўювчи Зот, қалбларимизни Ўзингга тоат-ибодат қилиш тарафига бургин!» (Муслим (2654) ривояти).
3) Bu aqida kitobida hozirgi vaqtdagi yoki keyingi asrlardagi hanafiy mazhabiga nisbatlanuvchilarga ayrim raddiyalar mavjudki, ular fiqhda Abu Hanifa rahimahullohning mazhabiga ergashganlari holda aqidada u zotga xilof qilib, kalom va mantiq ahlining aqidasini ushlaydilar. Xuddi shu kabi holat keyingi davrdagi shofe'iylarda ham yuzaga keldiki, ular aqidada imom Shofe'iyga muxolif boʻlishadi, faqat fiqhdagina u kishi mazhablariga nisbatlanishadi. Molikiylarda ham ahvol bundan oʻzga emas, ularning ham keyingi davrdagilari faqat fiqhda u kishining mazhabiga nisbatlanib, aqidada undan umuman begona boʻlib ketishgan. Undan tashqari ushbu aqidada ash'ariylarga, ya'ni Abul Hasan al-Ash'ariyning avvalgi davridagi fikri-mazhabiga ergashib, u kishining keyingi davrda qaror topgan mazhabi - ahli sunna val-jamoa mazhabini tark qiladigan kishilarga ham raddiya bor. Umuman olganda mazkur nisbatlanishlar haqiqiy hisoblanmaydi, chunki mazkur imomlarning mazhabida boʻlganlar aslida ularning aqidalarida boʻlishlari lozim edi.
نَقُولُ فِي تَوْحِيدِ اللهِ مُعْتَقِدِينَ بِتَوْفِيقِ اللهِ أَنَّ اللهَ واحِدٌ لا شَرِيكَ لَهُ
1. Allohning tavhidi xususida Alloh tavfiqi ila e'tiqod qilib aytamizki: Alloh yakkadir, Uning sherigi yoʻqdir.
Lugʻatda «tavhid» وَحَّدَ (vahhada) fe'lining masdari boʻlib, bir narsani yolgʻizlash, bir deb bilish ma'nosini anglatadi.
Shariatda esa ibodatda Alloh subhanahu va taoloni yolgʻizlash, ya'ni yolgʻiz Uning Oʻziga ibodat qilish va Undan boshqalarga sigʻinishni tark qilish demakdir.
Allohning Kitobi va paygʻambarining Sunnatiga asosan tavhid uch qismdir. Ahli sunna val-jamoa mazhabi ittifoq qilgan narsa shudir. Kim toʻrtinchi yo beshinchi qismni ziyoda qilsa, u oʻzi tarafidan qoʻshib olgan boʻladi. Chunki imomlar tavhidni Kitobu Sunnatga asoslanib uch qismga boʻlganlar. Aqida xususida soʻz borgan oyat va hadislar mana shu uch qismdan tashqariga chiqmaydi:
Birinchi qism: Rububiyat tavhidi, ya'ni Alloh taoloni yaratish, rizq berish, hayot baxsh etish, oʻldirish, butun borliqni boshqarish kabi ishlarida yakka-yagona deb bilish, Robbul olamin boʻlgan U zot subhanahu va taolodan boshqa hech qanday Rob - Tarbiyatkunanda yoʻq deb e'tiqod qilish.
Ikkinchi qism: Uluhiyat tavhidi yoki ibodat tavhidi. Zero, uluhiyat ma'nosi Alloh azza va jallaga muhabbat, qoʻrquv va umid bilan, buyruqlariga itoat qilish va qaytariqlaridan tiyilish bilan ibodat qilish, ya'ni Alloh taoloni Uning Oʻzi bandalariga mashru' qilgan ishlar bilan yolgʻizlash demakdir.
Uchinchi qism: Ism va sifatlar tavhidi, ya'ni Alloh taolo Oʻzi yoki Uning paygʻambari sollallohu alayhi va sallam Allohga isbot qilgan (ya'ni U zotda bor ekanini xabar bergan) ism va sifatlarni isbotlash va Uning Oʻzi yoki paygʻambari sollallohu alayhi va sallam U zotni poklagan ayb va kamchiliklardan U zotni pok sanash.
وَ مَنْ رَدَّ حُكْمَ الكِتاب, كَانَ مِن الكَافـِرينَ
93. Қуръон ҳукмини рад этган киши эса кофир бўлади.
Ким Китобу Суннат ҳукмини рад қилса ва бунга эътироз билдирса, бу борада ўзининг ақли ва фикрига суянса, ундай одам кофирлардан бўлиб қолади28. Чунки, Китобу Суннатга иймон келтириш иймоннинг рукнларидан саналади.
فـَهَذا جُمْـلة ما يَحتاجُ إليه مَن هُوَ مُنَوَّرٌ قَلْبُهُ مِنْ أَوْلِياءِ اللهِ تَعالَى
94. Шуларнинг бари Аллоҳга дўст бўлган, қалби (иймон нури билан) мунаввар зотлар учун керакли маълумотлардир.
Яъни, ундай зотлар қазо ва қадар масаласида бу маълумотларга муҳтож бўладилар. Улар - қадарга ва унинг тўртта даражасига Китобу Суннатда келган тафсилотлари билан иймон келтириш, эътироз ва муноқаша-мунозараларга киришмаслик, балки солиҳ амаллар ва муносиб сабабларни қилишдир.
وَهِيَ دَرَجَةُ الرَّاسِخِينَ فِي العِلمِ
95. Илмда мустаҳкам бўлганлар даражаси ҳам шудир.
Илмда собитқадам бўлган, илмлари пухта, шак-шубҳадан холи бўлган зотлар қазо ва қадарга иймон келтирадилар, солиҳ амалларни қиладилар, ёмон ишлардан сақланадилар, Аллоҳнинг сирларидан бирон сирга аралашмайдилар, Унга эътироз билдирмайдилар, талашиб-тортишмайдилар. Илмда мустаҳкам бўлган кишиларнинг даражалари шудир. Жоҳил кимсалар эса бидъат ва залолатларга аралашиб юрадилар.
لأنَّ العِلْمَ عِلمَانِ: عِلمٌ فِي الْخَـْلقِ مَوجُودٌ, و عِلمٌ فِي الْخَلقِ مَفْقودٌ
96. Чунки илм икки хил бўлади: махлуқотлар орасида мавжуд илм ва уларга берилмаган илм.
Илм икки хил:
Биринчиси: Аллоҳ таоло Ўзига хослаган, Ўзидан бошқа ҳеч ким билмайдиган илм бўлиб, у ғайб илмидир.
Иккинчиси: Махлуқотларда мавжуд ва бор бўлган илм бўлиб, Аллоҳ таоло бу илмни уларга билдирган, бунда улар учун манфаатлар бор. Уни билдириши китоблар тушириш ва пайғамбарлар юбориш воситаси ила бўлган: «Уларга Китоб ва Ҳикматни ўргатадиган... пайғамбар..» (Бақара: 129). Китобдан мурод - Қуръон, ҳикматдан мурод - Суннатдир. Баъзилар ҳикматдан мурод - Аллоҳнинг динида фақиҳ бўлиш, дейдилар.
ما زالَ بِصِفاتِهِ قَدِيمًا قَبْلَ خَلْقِهِ
15. Maxluqotni yaratishdan avval ham barcha sifatlari Allohda bor edi.
Yuqorida musannifning «Ibtidosiz qadim», hech bir narsa Alloh subhanahu va taolodan avval emas, degan soʻzi oʻtdi. Buning ma'nosi shuki, U komillik sifatlari bilan sifatlangan, Uning sifatlari azaliy va abadiy. U boshlanishsiz Avval boʻlganidek, Uning sifatlari ham xuddi shunday, ular ham Alloh subhanahu va taoloning avvalligidek avvaldir. Alloh subhanahu va taolo zalolat ahli da'vo qilganidek, sifatlarsiz Avval boʻlib, sifatlari keyin paydo boʻlgan emas. Ular aytishadiki: «Azalda Uning sifatlari boʻlgan emas, ular keyinchalik boʻlgan. Agar shunday demasak, ma'budlar - yoki qadimlar - bir nechta boʻlishiga toʻgʻri kelib qoladi va ismu sifatlar Allohga avvallikda sherik boʻlib qoladi». Biz aytamiz: «Yo subhanalloh! Bu da'vodan Alloh taolo bir qancha vaqt noqis boʻlgan-u, keyin ismu sifatlari paydo boʻlib, komil boʻlgan, degan gap kelib chiqadi. Alloh ular aytayotgan narsalardan oliydir! Sifatlarning qadim boʻlishidan bir necha Roblarning qadimligi kelib chiqmaydi. Chunki, sifatlar faqat mavsufda (ya'ni sifat egasida) bor boʻlgan ma'nolardir, mavsufdan mustaqil alohida narsalar emas. Agar masalan, «Falonchi eshituvchi, koʻruvchi, olim, faqih, lugʻatshunos, nahvshunos» deyilsa, bundan bitta inson bir necha shaxslar boʻlib qolgani tushuniladimi?! Zalolat ahli da'vo qilganidek, sifatlarning bir qancha boʻlishidan mavsufning bir nechtaligi kelib chiqmaydi!».
Alloh subhanahu va taoloning zotining boshlanishi boʻlmaganidek, Uning sifatlarining ham boshlanishi boʻlmagan, U doimo va abadiy Xoliq-yaratuvchi deb sifatlanadi.
U zotning fe'llari esa nav jihatidan qadim, birma-bir boʻlishi jihatidan hodis (yangilanib turuvchi)dir.
Alloh subhanahu va taolo Undan kalom sodir boʻlmasidan avval ham mutakallim (soʻzlovchi) edi, yaratishi sodir boʻlmasidan turib ham yaratuvchi edi. Uning gapirishi va yaratishi esa yangilanib turaveradi, va hokazo.
لَمْ يَزْدَدْ بِكَوْنِهِمْ شَيْئًا لَمْ يَكُنْ قَبْلَهُمْ مِنْ صِفَتِهِ
16. Ularning yaralishi bilan Unga avval Oʻzida mavjud boʻlmagan biror sifat qoʻshilib qolgani yoʻq.
Ya'ni, U maxluqotlarni yaratmasidan avval qanday sifatlar egasi boʻlsa, keyin ham oʻsha sifatlariga biron boshqa sifat qoʻshilib qolmagan. Maxluqotlarni yaratganidan keyin Xoliq boʻldi, deb aytilmaydi. Balki, U azaldan Xoliq - yaratuvchi edi, uning boshlanishi boʻlmagan. Yaratishligi esa yangilanib turaveradi.
وَكَمَا كَانَ بِصِفَاتِهِ أَزَلِيًّا، كَذَلِكَ لا يَزَالُ عَلَيْهَا أَبَدِيًّا
17. Barcha sifatlari Allohda azaldan bor boʻlgani kabi, ular Unda abadiy mavjud boʻlib qoladi.
U Oʻzining barcha sifatlari bilan azaldan mavsuf boʻlgan, ya'ni ularning boshlanishi boʻlmagan. Xuddi shuningdek, barcha sifatlari kelajakda ham toabad U bilan birga qoladi. U Oʻz sifatlari bilan birga benihoya abadiydir. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam aytganlaridek: «Sen (ism va sifatlaring bilan) Oxirsan, Sendan soʻng hech narsa yoʻq». Ushbu sifatlari kelajakda Undan ajraladi, deb aytish joiz emas, balki ular U bilan abadiy birgadir.
لَيْسَ بَعْدَ خَلْقِ الْخَلْقِ اسْتَفَادَ اسْمَ "الْخَالِقِ"
18. «Xoliq» (Yaratuvchi) nomini maxluqotni yaratgandan soʻng olgani yoʻq.
Bu yuqoridagi gapning izohi va takroridir.
ولا شَيْءَ مِثْلُهُ5)
2. Unga oʻxshash hech narsa yoʻq.
Bu Alloh taoloning: «Biron narsa U zotga oʻxshash emasdir» (Shuro: 11), «Va hech kim U zotga teng emasdir» (Ixlos: 4), «Bas bilib turib oʻzgalarni Allohga tenglashtirmang» (Baqara: 22), «Uning uchun biron «teng»ni bilurmisiz?! (Yoʻq! Bilmassiz!)» (Maryam:65) oyatlaridan olingan. Zero, maxluqotga oʻxshatilish va tenglashtirilish Alloh taolo sha'niga munosib emas.
Maxluqotidan hech birovi U zotga oʻxshash emas. Alloh taolo uchun U zot Oʻziga isbot qilgan narsani isbot qilishimiz va shunday e'tiqod qilishimiz, maxluqotidan birontasini Unga oʻxshatmasligimiz, teng koʻrmasligimiz vojib. Bunda Alloh taoloni maxluqotiga oʻxshash deb e'tiqod qiladigan va xoliq bilan maxluq oʻrtasini farqlamaydigan botil mazhab egalari mushabbiha (Allohning sifatlarini maxluqlarnikiga oʻxshash deb e'tiqod qiladigan tashbeh ahli)ga raddiya bor.
Uning muqobilida Allohni poklaymiz deb gʻuluv ketib qolgan va tashbeh ahlidan boʻlib qolishdan qochib hatto Alloh taolo Oʻziga isbotlagan ism va sifatlarni ham U zotga nisbatan rad qiladigan mu'attila (ta'til ahli, Allohni aybu nuqsonlardan poklash da'vosi bilan Uning sobit ism-sifatlarini yoʻqqa chiqaruvchi) lar turadi.
Har ikki toifa ahli gʻuluv ketdi (haddan oshdi), ta'til ahli (yoʻqqa chiqaruvchilar) poklashda va oʻxshashlikni rad qilishda gʻuluv ketdi, tashbeh ahli (oʻxshatuvchilar) isbotda gʻuluv ketdi. Ahli sunna val-jamoa oʻrta yoʻlni tutdi. Ular Alloh taolo Oʻziga isbotlagan narsalarni Uning jalolati-buyukligiga munosib ravishda, tashbehsiz va ta'tilsiz, Alloh taoloning Oʻzi: «Biron narsa U zotga oʻxshash emasdir, U eshituvchi va koʻrib turuvchidir» (Shuro: 11) deganidek Unga isbotladilar, «Biron narsa U zotga oʻxshash emasdir» iborasi tashbehni rad qiladi, «U eshituvchi va koʻrib turuvchidir» iborasi esa ta'tilni rad qiladi. Bu ahli sunna val-jamoa ushlagan mazhabdir.
Shuning uchun aytiladiki: «Muattil yoʻq narsaga ibodat qiladi, mushabbih but-sanamga ibodat qiladi, muvahhid esa Yagona va Somad (behojat zot)ga ibodat qiladi».
3 Бухорий (50) ва Муслим (10) ривоятлари.
4 Бухорий (2790, 7423) ривояти.
5 Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам хабар берганларидек Аршни кўтариб турувчи фаришталардан бирининг елкасидан қулоғининг юмшоғигача бўлган оралиқ 500 йиллик масофадир. Елкасидан қулоғигача 500 йиллик масофа бўлган буюк махлуқни тўлалигича тасаввур қилишни ақл бовар қилмайди. Бизнинг назаримизда жуда улкан кўринган ер шари етти қават осмон ва улардаги барча сайёралар Курсийдан кичик бўлса ёки ҳадисда келганидек қалқонга ташлаб қўйилган етти дирҳамчалик бўлса, бунданда саҳиҳроқ ҳадисда келганидек еру осмонлар Курсий олдида кенг майдонга ташлаб қўйилган бир халқадек, Курсий ҳам Арш олдида худди шундек бўлса, Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло беҳожат бўлган ҳолда Арш устида бўлса. Бу азамат, бу буюклик инсоннинг қалбига дахшатни солади, Аллоҳнинг буюклигидан қалби титрайди ва унга бўлган иймони кучайиб, тақвоси зиёдалашади. (Ислом Нуридан)
6 Муслим (532) ва Бухорий (466, 467) ривоятлари.
7 Бухорий (3208) ва Муслим (2643) ривоятлари.
8 Абу Зар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Мен сизлар кўрмаган нарсаларни кўраман, сизлар эшитмаган нарсаларни эшитаман. Осмон ингради, инграшга лойиқ ҳам эди. Унда тўрт бармоқ ўрнича жой борки, бир фаришта Аллоҳга сажда қилиб пешонасини қўйгандир...» (Аҳмад (5/173), Термизий (2317), Ибн Можа (4190), Ҳоким «Мустадрак»да (2/510-551) ривоятлари.
9 Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Агар бирортангизнинг ичимлигига пашша тушиб қолса, уни бир ботириб, сўнг олиб ташласин. Чунки унинг бир қанотида касаллик, бошқа қанотида шифо бор» (Бухорий (3320, 5782) ва Муслим (2363) ривоятлари.
10 Муслим (2363) ривояти.
11 Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Аллоҳ таоло айтади: Кимда-ким Менинг дўстимга душманлик қилса, Мен унга (қарши) уруш эълон қиламан. Бандам Мен унинг зиммасига фарз этган амаллардан кўра суюклироқ нарса билан Менга нисбатан қурбат-яқинлик ҳосил қилмаган. Бандам Менга нафл ибодатлар билан яқинлашаверади ҳатто уни яхши кўриб қоламан. Агар уни яхши кўрсам, Мен унинг эшитадиган қулоғи, кўрадиган кўзи, тутадиган қўли ва юрадиган оёғи бўламан. Агар Мендан сўраса, (сўраган нарсасини) унга бераман. Агар Мендан паноҳ тиласа, уни паноҳимга оламан» (Бухорий (6502) ривояти).
12 Адий ибн Ҳотим розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳузурларига бордим, бўйнимда тилладан ясалган салиб (хоч) бор эди. «Эй Адий, бу бутни ташланг!», дедилар. У зотнинг «Бароа» сурасидаги «Улар Аллоҳни қўйиб ўзларининг аҳборларини ва роҳибларини ҳамда Масиҳ ибни Марямни Парвардигор деб билдилар» (Тавба: 31) оятини ўқиётганларини эшитдим. У зот дедилар: «Аслида, улар уларга (роҳибларига) сиғинишмас эди, лекин уларга бир нарсани ҳалол қилиб беришса ҳалол санашар, ҳаром қилиб беришса ҳаром санашар эди» (Термизий (3095) ривояти).
13 Бурайда ибн Ҳасиб розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Биз билан улар (яъни, кофирлар) ўртасидаги аҳд (фарқ) намоздир, ким намозни тарк қилса, кофир бўлади» (Аҳмад (5/346, 355), Термизий (2621), Насоий (1/231), Ибн Можа (1079) ривоятлари.
14 Муслим (49) ривояти
15 Муслим (50) ривояти.
16 Бухорий (7510) ва Муслим (192) ривоятлари.
السلام عليكم ورحمة الله وبركاته
جزاك الله خيرا
و مَعْـنـَاهُ عَـلى مَا أرَادَ
61. Маъноси эса Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам қандай кўзда тутган бўлсалар шундайдир.
У Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтган маънодадир, бидъат ва таҳриф аҳли айтганидек эмас.
لا نـَدْخـُلُ فِي ذلك مُتـَأوِّلِـينَ بآرَائِنـَا و لا مُتَوَهِّمِـيـنَ بأهْوَائِنا
62. Бундай хабарларни тушунишда ўз фикрларимиз билан таъвил қилиб, ҳавою хоҳиш таъсирига берилмаймиз.
Яъни, жаҳмия ва муътазилалар, шунингдек уларнинг этагини тутган ва ботил таъвил билан айтган фикрларини қабул қилган кимсаларнинг йўлларини тутмаймиз.
Балки Китобу Суннатга эргашамиз, ўз ақлимиз ва фикримизга суянмаймиз, ақлимизни Китобу Суннатда келган хабарлар устидан ҳоким қилмаймиз, аксинча Китобу Суннатни ақллар ва фикрлар устидан ҳоким қиламиз5.
فإنـَّهُ مَا سَـلِمَ فِي دِينِهِ إلا مَنْ سَلَّمَ لِلّهِ عَـزَّ وجَلَّ و لِرَسُولِهِ صلى الله عليه وسلم ورَدَّ عِلْمَ مَا اشْتَبَهَ عَلَيْهِ إلَى عَالِمِهِ
63. Зеро, Аллоҳ азза ва жаллага ва Расули соллаллоҳу алайҳи ва салламга тўла бўйсунган ва тушунмай қолган нарсасини Билувчи Зот иродасига ҳавола қилган кишигина динида саломат қолади.
Аллоҳ ва Расулига тўла бўйсунган киши улар тарафидан келган нарсани қандай бўлса шундайлигича қабул қилган ва иймон келтирган, унга таҳриф ва таъвиллар киритмаган кишидир.
Имом Шофеъий раҳимаҳуллоҳ айтганлар: «Аллоҳга иймон келтирдим ва Аллоҳнинг китобида келган нарсаларга Аллоҳ нимани мурод қилган бўлса ўшандоқ иймон келтирдим, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ривоят қилинган нарсаларга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам нимани мурод қилган бўлсалар ўшандоқ иймон келтирдим». Яъни, хоҳиш-ҳавойимга мувофиқ ёки таҳриф қилиб ёки одамларнинг сўзларига қараб эмас.6
Ким ана шундай тарзда бўйсунса, ўзига яхши тушунарсиз бўлган, маъноси ёки кайфиятини англаб етмаган нарсани унинг олимига, яъни Аллоҳ субҳанаҳу ва таолога ҳавола қилса, динида саломат қолади. Кимга бирон нарса чигал ва тушунарсиз бўлса, уни илм аҳлига ҳавола қилсин, ҳар бир илм соҳибининг устида ундан устунроқ билимдон бўлади, агар уламоларнинг илми етмаса, уни Аллоҳ жалла ва алога топшириш вожиб бўлади.
Шунинг учун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам асҳобларидан улар билмайдиган бирон нарса ҳақида сўрасалар, улар: «Аллоҳ ва Расули билувчироқ» деб жавоб беришар, тахмин ва гумонлари бўйича жавоб беришмас эди.
Шундай экан, ўзингиз тушунмаган нарсани тушунтириб беришга қодир ишончли олим топсангиз, Аллоҳга ҳамд айтинг. Аксинча бўлганда, унинг ҳақ эканига ва маъноси борлигига, бироқ сиз уни тушунолмаётган эканингизга эътиқод қилинг-да, уни Аллоҳга топширинг.
Ашъарийлар эса Китобу Суннатдаги далилларни инкор қилиш имкони бўлмаганидан кўришни исботлашди, бироқ: «У кўрилади, лекин бирор тарафда эмас» дейишди. Қизиқ гап, шундай эмасми? Бир нарсани кўриш мумкин бўлса-ю, у ҳеч бир тарафда бўлмаса?! Шунинг учун муътазилийлар бундай бўлишини маҳол санаб, бу гапни инкор қилишди.
Аҳли сунна вал-жамоат айтадики: Аллоҳ субҳанаҳу ва таолони кўрилади, У юқори тарафда, уларнинг тепасида бўлади. Жиҳат-тараф деганда махлуқ-яратилган тараф кўзда тутилса, Аллоҳ таоло бирор тарафда эмас. Чунки, У зот Ўзининг махлуқоти ичида бўлмаслиги аниқ.
Агар у билан олийлик ва махлуқотдан юқорилик кўзда тутилса, бу Аллоҳ азза ва жалла учун собитдир. Аллоҳ таоло юксакликда, осмонлар устидадир. Қуръонда жиҳатнинг исботи ҳам, инкори ҳам келмаган, лекин у ҳақда юқоридагидек тафсилот билан айтилади.
Улар Аллоҳ таолони нигоҳ билан тўлиқ қамраб олмасдан, қандайлиги бизга номаълум ҳолда кўрадилар. Зотан, Аллоҳ таоло Уни нигоҳлар тўла қамраб олишидан буюкдир. Аллоҳ таоло айтади:
«Улар эса У зотни тўла била олмаслар» (Тоҳа: 110).
«Кўзлар уни идрок қила олмас» (Анъом: 103). Бунинг маъноси - кўзлар уни кўролмас, дегани эмас, кўзлар уни тўла қамраб ололмас, деганидир. Идрок қилиш бошқа, кўриш бошқа. Аллоҳ таоло: «Кўзлар уни кўра олмас» демади, балки: «Кўзлар уни идрок қила олмас» деди. Бунда ушбу оятни Аллоҳ таолони кўришни инкор қилишга далил қиладиган кишиларга раддия бор. Улар: «Аллоҳни кўришнинг имкони йўқ, чунки Унинг ўзи: «Кўзлар уни идрок қила олмас» деган», дейишади. Биз айтамизки: «Сизлар бу оят маъносини тушунмабсизлар. Унинг маъноси - кўзлар Уни кўра олмайди, дегани эмас, балки тўла қамраб ололмайди, деганидир».
Яна улар: «Қачонки Мусо (ваъдалашган) вақтимизда (Тур тоғига) келиб, Парвардигори унга (бевосита) сўзлагач, у: «Парвардигорим, менга (жамолингни) кўрсатгин. Сенга бир қарай», деди. (Аллоҳ) айтди: «Сен Мени (бу дунёда) ҳаргиз кўролмайсан» (Аъроф: 143) оятини далил қилиб: «Бу ҳам Аллоҳни кўриш мумкин эмаслигига далил» дейишади.
Биз уларга айтамиз: Бу мана шу дунёдаги гап. Мусо алайҳис-салом буни шу дунёда сўраган. Бу дунёда Аллоҳ таолони ҳеч ким, на пайғамбарлар, на бошқалар кўра оладилар. Аммо охиратда мўминлар Роббиларини кўрадилар. Дунё ҳолати охират ҳолати билан бир хил эмас. Одамлар дунёда жисмлари ҳам, идроклари ҳам заиф бўлади. Шу боис улар Аллоҳ таолони кўришга қодир бўлишмайди. Охиратда эса Аллоҳ уларни икром қилиб, Роббиларини кўришга қодир бўладиган қувват ато этади.
Шунинг учун Мусо алайҳис-салом Роббиларидан унга Ўз жамолини кўрсатишини сўраганида «(Аллоҳ) айтди: «Сен Мени (бу дунёда) ҳаргиз кўролмайсан. Аммо мана бу тоққа боқ. (Мен унга кўринурман.) Бас, агар у (Мен кўринганимда) ўрнашган жойида тура олса, сен ҳам Мени кўражаксан». Қачонки, Парвардигори у тоққа кўринган эди, уни майда-майда қилиб ташлади» (Аъроф: 143). Метин бўлган тоғ уқаланиб, майда-майда бўлиб кетган бўлса, эт ва суякдан иборат махлуқ қандай унга тоқат қила олсин?! Бу дунёда у Аллоҳ таолони кўришга ҳаргиз қодир бўлмайди!
Мусо алайҳис-саломнинг Аллоҳ таолодан Уни кўришни сўрашлиги кўриш жоиз ва мумкинлигига далилдир. Чунки, Мусо Парвардигордан ножоиз нарсани сўрамас эдилар. Лекин, бу нарса бу дунёда имконсиз ишдир. Аллоҳ таоло: «Сен Мени ҳаргиз кўролмайсан» деди, «Мен кўринмайман», демади. Аллоҳ таоло охиратда кўрилади4, Уни кўришга энг лойиқ инсонлар пайғамбарлар бўлади.
«Кайфияти номаълум ҳолда» бунинг маъноси - Аллоҳни қандай ҳолда кўрилади?, деб сўралмайди. Чунки, бу Аллоҳ азза ва жалланинг бошқа сифатлари каби кайфияти бизга номаълумдир. Биз бунга иймон келтирамиз, маъносини биламиз, исботлаймиз. Лекин унинг қандай ҳолда бўлиши бизга номаълум, Аллоҳ Ўзи билади.