Το Καβείριο Θηβών, επίσης Καβιρείον Θηβών[1], είναι γνωστό ιερό των Καβείρων και βρίσκεται περίπου 8 χλμ δυτικά των Θηβών[2]. Ηταν αφιερωμένο σε θεότητες άγνωστης προέλευσης, τον Κάβειρο και τον Παίδα, στους οποίους η Δήμητρα αποκάλυψε μυστήρια που αποσκοπούσαν στην ενδυνάμωση της γονιμότητας των καρπών, των ζώων και των ανθρώπων[3].
Η λατρεία
Ο Παυσανίας δεν αποκαλύπτει κάτι για τη φύση των συγκεκριμένων μυστηρίων, αναφέροντας απλώς ότι σύμφωνα με τη θηβαϊκή παράδοση υπήρχε πόλη, της οποίας οι κάτοικοι αποκαλούνταν Κάβειροι[4]. Η Δήμητρα, όταν επισκέφθηκε την περιοχή, φέρεται πως αποκάλυψε κάποιο μυστήριο των Καβείρων στον Προμηθέα και τον γιο του Αιτναίο, τις λεπτομέρειες του οποίου δεν μπορούσε να αποκαλύψει ο Παυσανίας. Τα μυστήρια ήταν ένα από τα δώρα της Δήμητρας στους Καβείρους, που διώχθηκαν από την χώρα τους από τους Αργείους. Οι Κάβειροι ως προστάτιδες θεότητες του ιερού ήταν φύλακες των αμπελιών και της γονιμότητας.
Σύμφωνα με την ερμηνεία του Καρλ Κερένυι σε σχετική εικονογραφία του ιερού οι άρρενες εκπρόσωποι του ανθρώπινου γένους ο Πρατόλαος και ο Μίτος, δηλαδή ο Πρώτος Άνθρωπος και ο Σπόρος, ατενίζουν τον μεγάλο Διονυσιακό Κάβιρο και τον Παίδα που τον υπηρετεί. Ο Κερένυι ταυτίζει τον Κάβιρο με τους αρχικούς Τιτάνες, θεότητες οι οποίες σχετίζονται με τη σκοτεινή σφαίρα από την οποία προέρχεται η ζωή και είναι απαγορευμένες για την αφήγηση του Παυσανία[5].
Ο αρχαιολογικός χώρος
Το ιερό ανακαλύφθηκε το 1887-88, από τις ανασκαφές του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου υπό την επίβλεψη Γερμανών αρχαιολόγων όπως οι P. Wolters, Βίλχελμ Ντέρπφελντ, W. Judeich, H. Winnefeld, και F. Winter[6]. Ανασκαφή έγινε επίσης το 1955, υπό την εποπτεία της G. Bruns που διάρκεσε έως το 1966, αποκαλύπτοντας τα ερείπια ενός ορθογώνιου ναού, που χρονολογείται στον 6ο Π.Κ.Ε. αι.
Πλησίον του ναού κατασκευάστηκε κατά την ελληνιστική περίοδο αρχαίο θέατρο. Δε διέθετε σκηνή, αλλά είχε 10 κερκίδες και ένα βωμό στο μέσο της ορχήστρας διαμέτρου 26 μέτρων και συνολική διάμετρο θεάτρου τα 60 μ. Νοτιοανατολικά του θεάτρου υπάρχει στοά (40 x 6 μ.), η οποία χρησιμοποιείτο για λατρευτικούς σκοπούς. Αποκαλύφθηκαν επίσης κυκλικά και ελλειψοειδή κτήρια, διάσπαρτα στον χώρο του ιερού, εξοπλισμένα με βόθρους για τις αιματηρές θυσίες και τους τελετουργικούς καθαρμούς[7].
Αναφέρεται επίσης Ιερό Άλσος της Καβειρίας Δήμητρας και της Κόρης, όπου αποκάλυψε η Δήμητρα το μυστήριο στους Καβείρους. Κατά τον Παυσανία και πάλι, κοντά στο κέντρο της Ανθηδώνας ΝΑ των Θηβών υπήρχε ιερό των Καβείρων αφιερωμένο στη λατρεία της Δήμητρας και της Κόρης[6].